“Bếp lửa” của nhà thơ Bằng Việt: Nơi khởi nguồn của tình yêu và nỗi nhớ

Bài thơ ra đời năm 1963, khi nhà thơ đang là sinh viên theo học ngành luật tại thủ đô Kiep của Ucraina - một nước thuộc Liên Xô cũ. Bằng Việt kể lại: “Những năm đầu theo học luật tại đây tôi nhớ nhà kinh khủng. Tháng 9 ở bên đó trời se se lạnh, buổi sáng sương khói thường bay mờ mờ mặt đất, ngoài cửa sổ, trên các vòm cây, gợi nhớ cảnh mùa đông ở quê nhà. Mỗi buổi dậy sớm đi học, tôi hay nhớ đến khung cảnh một bếp lửa thân quen, nhớ lại hình ảnh bà nội lụi cụi dậy sớm nấu nồi xôi, luộc củ khoai củ sắn cho cả nhà”. Và để rồi cả một kí ức tuổi thơ, một đoạn đời của con người và cả những biến cố lớn lao của dân tộc đã lần lượt xuất hiện:

Năm bốn tuổi cháu đã quen 

mùi khói

Năm ấy là năm đói mòn đói mỏi

Bố đi đánh xe khô rạc ngựa gầy

Những dòng thơ 8 chữ miên man, phù hợp với dòng hoài niệm. Nhà thơ đã đan cài yếu tố tự sự với miêu tả và biểu cảm để tái hiện một quá khứ xa xăm “lên bốn tuổi”. Đó là cái thuở thơ bé vụng dại, tưởng chừng kí ức sẽ lúc nhớ, lúc quên. Ấy thế mà, có những hình ảnh gần như đã bị khảm vào tâm thức. Kỉ niệm đầu tiên ấy gắn với biến cố lớn lao của dân tộc, năm 1945, năm đất nước chìm trong nạn đói và vô vàn những khó khăn, thách thức. Hồi ức về tuổi thơ khi mới 4 tuổi đầy gian khổ đã ăn sâu và trở thành một nỗi ám ảnh trong tâm trí của tác giả qua mùi khói và qua tình cảnh nạn đói năm Ất Dậu. 

Mùi khói là mùi khói bếp quen thuộc từ bếp của bà: Cay, khét vì củi ướt, sương nhiều. Mùi khói còn là mùi khói của bom đạn, của chiến tranh, là niềm đau, nỗi cơ cực, là những khó khăn, thiếu thốn của cuộc đời của hai bà cháu nói riêng và những người dân Việt Nam nói chung trong những năm kháng chiến chống Pháp đầy vất vả, gian lao. Nỗi khổ ấy đã được cụ thể hóa, hình tượng hóa bằng chi tiết: “Bố đi đánh xe, khô rạc ngựa gầy”. Hình ảnh tiêu biểu ấy đã gợi cho ta thấy một quá khứ tang thương đầy thảm cảnh của dân tộc gắn liền với số phận của người dân mất nước trong đó có tác giả. Cũng chính vì thế mà đến tận bây giờ “sống mũi còn cay”. Cháu đã khóc vì thương bà, thương cả dân tộc một thời tăm tối.

Dòng chảy của thời gian dài dằng dặc hiện về cả “tám năm ròng” hay “năm giặc đốt làng” mở ra kỷ niệm gắn liền với cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc. Như hàng vạn đứa trẻ được sinh ra và lớn lên trong chiến tranh, “mẹ cùng cha công tác bận không về”, cháu đã ở cùng bà, bà là chỗ dựa vững lòng cả tuổi thơ cháu. 

Cháu ở cùng bà, bà bảo cháu nghe

Bà dạy cháu làm, bà chăm cháu học

Tuổi thơ gian khổ nhưng tuổi thơ ấy đã kết dệt nên một mảnh gương thần xanh trong kí ức trong trẻo của cháu bởi cháu luôn có bà. Bà thay cha thay mẹ bảo ban, dạy dỗ cháu, để cháu lớn khôn trước tuổi, sống có nghĩa, có tình, biết nhóm bếp, biết thương bà. Khi nhớ về kỉ niệm, dòng hồi tưởng còn gắn với âm thanh của tiếng chim tu hú: Tiếng tu hú kêu là âm thanh thảng thốt khắc khoải có khi mơ hồ văng vẳng “kêu trên những cánh đồng xa”, có khi lại rộn về gần gũi và tha thiết “sao mà tha thiết thế”, có lúc lại gióng giả kêu hoài “kêu chi hoài trên những cánh đồng xa”. 

Những cung bậc khác nhau của tiếng chim tu hú cùng với điệp ngữ “tu hú” gợi không gian mênh mông, bao la, buồn vắng trên những cánh đồng xa xác xơ rơm rạ gợi về tình cảnh đơn côi, vắng vẻ của hai bà cháu và cả một làng quê hoang tàn. Điều đó đã khiến cho tâm trạng người cháu mỗi lúc da diết hơn. Ở đoạn thơ này, Bằng Việt cũng đã sử dụng câu hỏi tu từ đưa dòng suy nghĩ dường như trở về hiện tại. Nó còn là nỗi nhớ mong, thương bà sâu sắc của đứa cháu nơi xứ người, đồng thời cũng là một nỗi day dứt vì bản thân chưa báo đáp được ơn nuôi dưỡng. Để rồi từ đó trỗi dậy trong lòng người niềm khắc khoải về ngày đoàn tụ đang ở xa thật xa. 

Mạch tự sự vẫn trôi dọc theo bài thơ để rồi từ đó người cháu suy ngẫm về bà và bếp lửa quê hương:

Rồi sớm rồi chiều lại bếp lửa 

bà nhen

Một ngọn lửa lòng bà luôn ủ sẵn

Một ngọn lửa chứa niềm tin 

dai dẳng.

“Rồi sớm rồi chiều”, một dòng thời gian bất tận trôi đi và bà lại làm một công việc muôn thuở: Nhóm bếp. Có những công việc tưởng chừng đơn giản, đơn điệu kéo dài vĩnh viễn một đời người nhưng chứa đựng trong đó một ý nghĩa lớn lao, vĩnh hằng về sự sống. Công việc nhóm bếp của bà cũng như vậy. Nếu từ đầu bài thơ, hình tượng bếp lửa xuất hiện xuyên suốt thì giờ đây “ngọn lửa” lại lặp lại trong suy tư của người cháu. Đây là sự chuyển đổi hình tượng tự nhiên mà thật giàu ý nghĩa. Bếp lửa cụ thể, hữu hình, ngọn lửa vô hình, trừu tượng, giàu sức gợi. Ngọn lửa bà nhen đâu chỉ bằng rơm rạ củi cành mà còn bằng cả tấm lòng của bà. 

Ngọn lửa tình bà, ngọn lửa của lòng yêu thương ấp ủ, mênh mông mà bà dành cho cháu, cho mọi người. Đó là ngọn lửa của niềm tin bền chặt, tròn trịa không bao giờ vơi khuyết về cách mạng, về kháng chiến, về vận mệnh của dân tộc. Và có một niềm tin nữa thiết tha hơn. Bà tin vào tương lai của cháu. Có những nguồn sức mạnh trong mỗi chúng ta đã bắt đầu từ những niềm tin bền chặt như thế. Từ đây, một tiếng reo vui, một lời cảm thán đầy xúc động cất lên từ đáy lòng cháu:

Ôi kì lạ và thiêng liêng – bếp lửa!

Câu thơ cảm thán với cấu trúc đảo tính từ lên trên thể hiện sự ngạc nhiên, ngỡ ngàng như một sự khám phá ra điều kì diệu giữa cuộc đời bình dị. Bếp lửa vốn chỉ là một hình ảnh bé nhỏ, thân thuộc trong mỗi gia đình Việt Nam. Thế nhưng, trong bài thơ này bếp lửa trở thành hình ảnh thơ xuyên suốt và trở nên kì lạ, thiêng liêng. Bếp lửa kì lạ và thiêng liêng bởi bếp lửa hiện diện như bà kính yêu. Bà và bếp lửa không rời xa. Bà nhóm bếp và bên bếp lửa luôn là hình bóng của bà. Những nồng đượm ấp iu của bếp lửa chính là cái nồng đượm của tình bà. Bếp lửa trở thành nơi lưu giữ những kí ức, kỉ niệm của tuổi thơ. Bếp lửa khơi dậy bao khát khao, hoài bão trong cháu mà những gì là kí ức, là kỉ niệm mãi mãi là hành trang quý giá nâng bước ta trên hành trình dài rộng của cuộc đời. 

Khổ thơ cuối là lời tự bạch của người cháu đi xa khi đã trưởng thành: 

Giờ cháu đã đi xa. Có ngọn 

khói trăm tàu

Có lửa trăm nhà, niềm vui 

trăm ngả…

Người cháu đã trưởng thành, lớn khôn, có được nhiều niềm vui, nhiều thành công từ cuộc sống nhưng vẫn luôn tự nhắc nhở bản thân với câu hỏi tu từ như một lời tự vấn, độc thoại: Để có được người cháu của ngày hôm nay là nhờ ánh sáng và hơi ấm từ bếp lửa của bà, của quê hương, nhờ những lận đận đời bà, nhờ tấm lòng ấm áp, tận tụy hi sinh, tình nghĩa và công lao nuôi dưỡng của người bà. Làm nên thành công và ý nghĩa của bài thơ còn là sự xuất hiện của các con số: Một, bốn, tám, mấy chục và cuối cùng là một trăm. Quả thực từ cái một bếp lửa nhỏ bé thôi nhưng đã có sự thăng hoa, viên mãn, trưởng thành trong cái trăm. 

Có lẽ vì vậy mà Bếp lửa trở thành hình ảnh khởi nguồn cho những tình yêu thương và nỗi nhớ. Cũng để rồi từ đó triết lí thầm kín mà sâu sắc được gửi qua khổ thơ: Những gì là thân thiết của tuổi thơ đều có sức tỏa sáng và nâng đỡ tâm hồn con người trên suốt hành trình dài rộng của cuộc đời; phải biết sống chung thủy, nhân nghĩa, không được lãng quên quá khứ, lãng quên gia đình, quê hương. Tình yêu quê hương xuất phát từ những thứ tình cảm nhỏ bé, thân thuộc nhất của mỗi con người, đó là tình yêu thương và lòng biết ơn bà.

Thi phẩm ra đời cách đây hơn nửa thế kỷ. Thế nhưng, Bếp lửa của Bằng Việt vẫn tồn tại đẹp đẽ, vẹn nguyên. Phải chăng, nó đã chạm đến tất cả tiếng lòng mỗi chúng ta bởi tình yêu, sự biết ơn, sự gắn kết với gia đình, quê hương và đất nước luôn tỏa sáng, luôn soi chiếu mỗi bước đi và đích đến của con người.