Truyện Kiều của Đại thi hào Nguyễn Du là một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của văn học Việt Nam, có ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống ngôn ngữ và văn hóa dân tộc. Trải qua hơn hai thế kỷ lưu truyền, tác phẩm được sao chép, phiên âm, khảo cứu và chú giải qua nhiều thế hệ học giả, tạo nên một kho tư liệu phong phú về văn bản học và ngữ học.
Nhằm giới thiệu lại những công trình có giá trị lịch sử trong quá trình nghiên cứu Truyện Kiều, NXB Chính trị quốc gia Sự thật vừa phát hành bộ 5 ấn phẩm. Các ấn phẩm được tuyển chọn phản ánh tiến trình hình thành, chuẩn hóa và phát triển của chữ quốc ngữ trong nửa sau thế kỷ 19 và nửa đầu thế kỷ 20, đồng thời cho thấy những cách tiếp cận khác nhau trong việc nghiên cứu di sản của Nguyễn Du.
“Kim, Vân, Kiều truyện” (1875) của Trương Vĩnh Ký là bản Truyện Kiều đầu tiên được in bằng chữ quốc ngữ. Văn bản này có giá trị tư liệu quan trọng đối với lịch sử ngôn ngữ Việt Nam, phản ánh giai đoạn chữ quốc ngữ mới định hình và chịu nhiều ảnh hưởng từ cách ghi âm tiếng Việt đương thời.
Năm 1924, Bùi Khánh Diễn cho ra đời “Kim Vân Kiều chú thích”, trong đó tác giả chỉnh sửa một số sai sót trong bản Nôm, chú thích điển tích và giải nghĩa truyện theo lối văn xuôi. Công trình thể hiện xu hướng phổ cập tác phẩm cổ điển đến công chúng, đồng thời góp phần làm sáng tỏ nhiều lớp nghĩa của ngôn ngữ cổ.
Hai năm sau, “Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh)” của Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim được xuất bản, đánh dấu một bước tiến về phương pháp hiệu khảo văn bản học. Hai học giả đã đối chiếu nhiều bản Nôm và quốc ngữ, chỉnh lý và chú giải cẩn trọng, tạo nên văn bản tương đối chuẩn xác, được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu và giảng dạy.
“Kiều truyện dẫn giải” của Hồ Đắc Hàm (1929) tiếp cận tác phẩm dưới góc độ sư phạm và phân tích. Tác giả chia Truyện Kiều thành 238 đoạn, mỗi đoạn đều có phần tóm tắt, chú thích và đối chiếu chữ Hán, giúp người đọc hiểu rõ cấu trúc nội dung và các tầng nghĩa triết lý trong tác phẩm.
Bản “Truyện Kiều” do Nguyễn Can Mộng hiệu đính và chú thích (1936) được xem là một nỗ lực chuẩn hóa văn bản, loại bỏ dị bản và sửa chữa những sai lệch qua quá trình truyền tụng. Công trình này góp phần củng cố nền tảng cho việc xác lập văn bản chuẩn của Truyện Kiều trong thế kỷ 20.
Bộ năm ấn phẩm cho phép độc giả và giới nghiên cứu tiếp cận trực tiếp với những văn bản tiêu biểu trong lịch sử khảo cứu Truyện Kiều, cung cấp nguồn tư liệu quý về sự vận động của tiếng Việt qua hơn một trăm năm. Việc tái bản giữ nguyên ngữ pháp, chính tả và từ ngữ cổ trong các ấn phẩm cho thấy nỗ lực bảo tồn dấu ấn ngôn ngữ, góp phần nghiên cứu sâu hơn về tiến trình phát triển của văn bản học và ngôn ngữ Việt Nam hiện đại.
