Bộ Ngoại giao Mỹ đã công bố vào đầu tuần này rằng kể từ ngày 1/6, họ sẽ giữ lại các thông báo được Nga yêu cầu theo nội dung của Hiệp ước cắt giảm vũ khí chiến lược mới (New START).
Dữ liệu mà Mỹ dự định giữ lại bao gồm các cập nhật về trạng thái hoặc vị trí của các tên lửa và bệ phóng chịu trách nhiệm theo hiệp ước, cũng như thông tin từ xa về các vụ phóng tên lửa đạn đạo liên lục địa phóng từ mặt đất (ICBM) và tên lửa đạn đạo phóng từ tàu ngầm (SLBM) của Mỹ.
Quyết định này của Mỹ cũng đồng thời xem xét thu hồi thị thực hiện có đối với các thanh sát viên và thành viên với Hiệp ước NEW START của Nga. Vậy Tại sao đến bây giờ Mỹ mới sử dụng các biện pháp này?
Theo lý giải của chuyên gia Vladislav Shurygin: "Bởi vì Mỹ thực sự đã khơi mào cuộc chiến chống lại Nga. Bây giờ họ đang tiến hành một cuộc chiến tranh ủy nhiệm với bàn tay của người Ukraine. Washington xé bỏ tất cả các thỏa thuận trước đây và những điều mà Mỹ không cần bao gồm:
Hiệp ước ABM, Hiệp ước về bầu trời mở và một số thỏa thuận khác, trong đó nói chung, bằng cách này hay cách khác tạo thành một gói duy nhất. Mỹ chỉ để lại cho họ những gì có lợi cho họ, cụ thể là Nga thông báo về tình trạng và vị trí của các lực lượng tên lửa hạt nhân của mình cho phía Mỹ".
Các biện pháp đối phó nói trên của Mỹ được áp dụng để trả đũa việc Nga tạm thời đình chỉ Hiệp ước New START.
Các biện pháp đối phó sẽ ảnh hưởng đến Nga và Mỹ như thế nào?
Theo Shurygin, các biện pháp đáp trả gần đây của Washington có thể gây ra những hậu quả rất nghiêm trọng.
"Sau khi người Mỹ từ chối cung cấp thông tin cho chúng tôi, họ sẽ không có thông tin của chúng tôi theo cách tương tự. Điều này sẽ làm tăng đáng kể mức độ bất ổn và nguy hiểm của thế giới, bởi vì bây giờ chỉ sử dụng các kênh liên lạc trực tiếp nhưng nếu một trong các bên đột nhiên hiểu sai hoặc nhầm lẫn điều gì đó.
Tuy nhiên, Nga sẽ không thấy mình ở vị trí bất lợi hơn người Mỹ sau khi các cuộc kiểm tra và chuyển dữ liệu nhạy cảm bị hủy bỏ", chuyên gia Shurygin nói.
"Nó không mang lại cho họ bất kỳ lợi thế nào. Hơn nữa, bản thân địa lý, kích thước - một đặc điểm địa hình của chúng tôi, bao gồm cả núi và rừng, cho phép chúng tôi nhanh chóng che giấu các hệ thống của mình, đặc biệt là các hệ thống tên lửa di động, hiện là cơ sở của lực lượng hạt nhân chiến lược của chúng tôi, trên mặt đất.
Vì vậy Mỹ sẽ không thể kiểm soát họ và sẽ không biết tên lửa của chúng tôi đang ở đâu", vị chuyên gia cho biết thêm.
"Tất nhiên, đối với chúng tôi cũng vậy, sẽ có một vấn đề trong trường hợp này, liên quan đến việc các tàu ngầm hạt nhân của Mỹ sẽ được đặt ở đâu hoặc các máy bay ném bom chiến lược của họ sẽ được đặt ở đâu.
Chúng tôi cũng sẽ phải tìm ra điều này với sự giúp đỡ của tình báo và các vệ tinh của mình. Nhưng, tôi xin nhắc lại, đối với người Mỹ, đây còn là một vấn đề lớn hơn, bởi vì họ không có bộ phận cơ động của Lực lượng Tên lửa Chiến lược, lực lượng được phát triển hùng mạnh ở Nga".
Tại sao Nga tạm đình chỉ Hiệp ước New START?
Shurygin giải thích: "Trước hết, chúng tôi đã bị chặn lại bởi thực tế là Mỹ hoàn toàn trốn tránh việc tuân thủ hiệp ước New START, do nó tạo ra những trở ngại theo mọi cách có thể cho việc thực hiện hiệp ước này.
Người Mỹ thường xuyên đình chỉ thị thực đối với các thanh sát viên của chúng tôi. Người Mỹ thường xuyên chặn các nỗ lực của chúng tôi, bao gồm cả những nỗ lực liên quan đến việc thực hiện thỏa thuận bầu trời mở trong các chuyến nghiên cứu của chúng tôi. Và theo đó, cũng có một danh sách toàn bộ mọi thứ không phù hợp với chúng tôi.
Chúng tôi đã nhiều lần kêu gọi người Mỹ về chủ đề này, nhưng họ đã tránh giải quyết những vấn đề này bằng mọi cách có thể. Và theo đó, trong trường hợp này, họ chỉ đơn giản sử dụng một phần của thỏa thuận có lợi cho họ, cụ thể là thu thập thông tin chiến lược về vị trí của các lực lượng hạt nhân chiến lược của chúng tôi, tương ứng, về các hoạt động di chuyển của họ, về bất kỳ vụ phóng, thử nghiệm nào.
Trên thực tế, họ giải thích nó và sử dụng nó một cách rõ ràng vì lợi ích của họ. Điều này, tất nhiên, không phù hợp với chúng tôi. Chúng tôi đã cảnh báo, và cho biết tình hình trở nên trầm trọng như thế nào, chúng tôi đã thoát khỏi nó (New START)".
New START là một hiệp ước cắt giảm vũ khí hạt nhân giữa Mỹ và Nga có hiệu lực từ ngày 5 tháng 2 năm 2011. Nó có trước: Hiệp ước Moscow (SORT) hết hạn vào tháng 12 năm 2012; Hiệp ước START I hết hạn vào tháng 12 năm 2009; và START II và START III không bao giờ có hiệu lực.
Vào ngày 21 tháng 2 năm 2023, Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố rằng Nga đang "đóng băng" việc tham gia New START. Việc đình chỉ đã được ký thành luật vào ngày 28 tháng 2.
Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là Nga xé bỏ hiệp ước: Moscow nói rõ rằng họ sẽ tiếp tục tuân thủ các hạn chế định lượng đối với vũ khí tấn công chiến lược và trao đổi thông báo với Washington về các vụ phóng tên lửa đạn đạo.
Trong bài phát biểu hồi tháng 2 trước Quốc hội Liên bang, Tổng thống Putin đã giải thích lý do đằng sau động thái này.
Đầu tiên, ông trích dẫn những nỗ lực của Washington nhằm cải tổ trật tự thế giới sau Thế chiến thứ 2, được các cường quốc đồng minh chủ yếu nhất trí tại Yalta vào tháng 2 năm 1945.
Thứ hai, Tổng thống Nga đề cập đến việc Mỹ đơn phương rút khỏi các hiệp ước vũ khí chiến lược quan trọng; Sự mở rộng của NATO về phía biên giới của Nga bắt đầu từ cuối những năm 1990 vi phạm rõ ràng các thỏa thuận miệng trước đó; cũng như việc triển khai các cơ sở tên lửa đạn đạo khổng lồ ở châu Âu dưới vỏ bọc là "mối đe dọa hạt nhân" ảo tưởng từ Iran.
Thứ ba, ông Putin chỉ ra thực tế rằng nguyên tắc có đi có lại khi nói đến việc kiểm tra lẫn nhau các cơ sở hạt nhân theo New START đã không được Mỹ tuân thủ đầy đủ.
Thứ tư, Tổng thống Nga đặt vấn đề tại sao hai cường quốc vũ trang hạt nhân khác của NATO là Anh và Pháp chưa bao giờ bị ràng buộc bởi New START.
Thứ năm, Tổng thống Putin bày tỏ quan ngại sâu sắc về cam kết của phương Tây nhằm áp đặt một thất bại chiến lược đối với Nga, làm Nga mất trắng và khiến nước này không có khả năng tiến hành các hành động quân sự tích cực trong bối cảnh chiến dịch quân sự đặc biệt đang diễn ra ở Ukraine.
Tóm lại, tổng thống giải thích rằng các tình huống nói trên đã buộc Nga phải tạm thời ngừng tham gia New START. Tuy nhiên, Tổng thống Nga đã nói rõ ràng rằng Moscow sẵn sàng đối thoại về vấn đề này.
New START phụ thuộc vào các hiệp ước Mỹ-Nga khác như thế nào?
Theo Shurygin, nhiều hiệp ước vũ khí khác nhau giữa Moscow và Washington, bao gồm Hiệp ước chống tên lửa đạn đạo (ABM) năm 1972, Hiệp ước Lực lượng hạt nhân tầm trung (INF) năm 1987 và START I (Hiệp ước cắt giảm vũ khí chiến lược) năm 1991, trên thực tế đã tạo thành một gói với các thỏa thuận được đan xen.
Trên hết, vào năm 1992, Moscow và Washington đã ký Hiệp ước Bầu trời Mở - một chương trình thực hiện các chuyến bay giám sát trên không không vũ trang trên toàn bộ lãnh thổ của các bên tham gia, có hiệu lực vào năm 2002.
Cùng nhau, hiệp định dự kiến giảm số lượng tên lửa có khả năng mang đầu đạn hạt nhân, hạn chế khả năng của Washington và Moscow trong việc chế tạo các tên lửa đánh chặn tên lửa đạn đạo và thiết lập giám sát lẫn nhau. Do đó, gói này đảm bảo sự ngang bằng hạt nhân giữa các quốc gia và ngăn không cho một trong hai nước cố gắng giành lợi thế hơn nước kia, điều có thể làm đảo lộn cán cân chiến lược toàn cầu .
Tuy nhiên, sau sự sụp đổ của Liên Xô, Washington đã áp dụng lập trường đắc thắng đối với Liên bang Nga và bắt đầu coi thường các thỏa thuận trước đó dưới nhiều lý do khác nhau.
Về phần mình, Moscow tìm cách duy trì sự cân bằng. Do đó, các nhà lập pháp Nga đã cố gắng đưa ra điều kiện cho START II (ngày 3 tháng 1 năm 1993) để duy trì Hiệp ước ABM hạn chế việc triển khai vũ khí phòng thủ chiến lược.
Tuy nhiên, các nhà lập pháp Mỹ đã từ chối phê chuẩn Nghị định thư mở rộng và Thỏa thuận phân định ranh giới ABM năm 1997, trong khi vào năm 2002, Tổng thống Mỹ khi đó là George W. Bush đã đơn phương hủy bỏ hiệp ước ABM.
Quyết định của ông Bush đã mở ra cơ hội cho chính quyền Tổng thống Obama thành lập tổ hợp phòng thủ chống tên lửa Aegis Ashore ở châu Âu, cụ thể là ở Romania và Ba Lan.
Tuy nhiên, Moscow đã không từ bỏ: một trong những điều khoản của New START (2011) đã nêu cụ thể rằng Nga bảo lưu quyền rút khỏi hiệp ước nếu hệ thống phòng thủ tên lửa của Mỹ đạt đến giai đoạn phát triển khi nó trở thành mối đe dọa đối với an ninh của Nga.
Tuy nhiên, vào năm 2019, chính quyền của Tổng thống Trump đã giáng thêm một đòn nữa vào thế ngang bằng chiến lược hạt nhân giữa Nga và Mỹ bằng cách rút khỏi INF. Ông chủ Nhà Trắng khi ấy thậm chí còn đe dọa đình chỉ New START. Năm 2020, Washington cũng rút khỏi Hiệp ước Bầu trời Mở.
Từng chút một, phương Tây đã phá hỏng những gì được coi là sự cân bằng chiến lược vững chắc giữa các cường quốc hạt nhân được thiết lập trong và ngay sau thời kỳ Chiến tranh Lạnh.
