(GD&TĐ) - Văn hóa Champa, sau hai trăm năm không được vun xới, bồi đắp đã lụi tàn rất nhanh, bởi sự vô tình của thời gian và cả vô tâm của con người. Dù từ hơn trăm năm nay, nhận thấy nguy cơ tiêu vong của nền văn hóa ấy, nhiều nhà nghiên cứu, nhà khoa học trong và ngoài nước đã đổ công sức, trí tuệ vào việc phục dựng, nhưng các thành tựu đạt được vẫn còn khá khiêm tốn. Vẫn còn rất nhiều lĩnh vực đang thả nổi, nhất là văn hóa phi vật thể.
Văn chương và ngôn ngữ
Sau những nỗ lực không mệt mỏi của các nhà nghiên cứu, độc giả phần nào nhận biết nền văn học cổ Chăm, cả văn học dân gian lẫn văn học viết. Nhưng nền văn học của một dân tộc có chữ viết sớm nhất Đông Nam Á được trình bày như thế đã đủ chưa? Một nền văn học không chỉ hiện hữu ở các tác phẩm thành văn, mà hệ trọng hơn là các sáng tác dân gian. Các loại sáng tác này đang chết trong lòng quần chúng Chăm. Thế hệ trẻ không còn thiết nghe kể câu chuyện cổ. Rồi hàng mấy trăm năm tụng ca được hát trong các lễ hội nữa, ai quan tâm tới chúng?
Và đâu là sáng tác mới bằng tiếng dân tộc? Đâu là đất cho các cây bút mới mọc lên? Đặc san sáng tác - sưu tầm - nghiên cứu Chăm mang tên Tagalauqua 12 kì, phần tiếng Chăm chiếm số lượng rất ít. Tuyển tập này còn sống lay lắt cũng nhờ thiện chí của vài trí thức Chăm. Cơ quan chức năng hoàn toàn bàng quan với sự có mặt của nó.
 |
| Hoạt động văn hóa cộng đồng bên tháp Chăm |
Phía tập thể, ba cuốn Từ điển song ngữ Chăm - Việt ra đời, đã góp phần thiết thực vào nghiên cứu và bảo tồn ngôn ngữ Chăm. Ban Biên soạn sách chữ Chăm (Thuận Hải cũ, nay là Ninh Thuận) đã làm được nhiều việc: Soạn sách Ngữ văn Chăm cấp I, sách giáo viên. Quan trọng hơn, họ đã đào tạo được hàng trăm giáo sinh, vài vạn em học sinh Chăm biết đọc và viết chữ mẹ đẻ. Tuy nhiên, vốn kiến thức chữ Chăm các em được trang bị hết phát huy tác dụng, bởi thiếu sách đọc thêm.
Vậy, đâu là lối thoát? Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa Chăm - Ninh Thuận thành lập hơn 20 năm qua, mang chức năng to lớn đúng như tên gọi của nó. Tiếc rằng đến nay, Trung tâm chưa trình ra các công trình nghiên cứu đáng kể và nhất là, chưa có hành động thiết thực trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống dân tộc. Câu hỏi đơn giản: Tại sao mãi đến hôm nay, Trung tâm vẫn chưa có tạp chí của riêng mình?
Kiến trúc và điêu khắc
Dù các khám phá và công bố về mảng này là thành tựu sớm và quan trọng nhất về nghiên cứu văn hóa Champa, nhưng đến hôm nay bức màn bí ẩn về xây dựng tháp vẫn còn nằm trong nỗi bí ẩn chưa được khai vỡ. Từ đó các phương thức phục chế hay trùng tu chưa thể đáp ứng đúng thực tế yêu cầu. Nó tạo dị ứng cho không ít nhà nghiên cứu lẫn kẻ thưởng ngoạn. Bên cạnh không ít khu di tích còn bỏ mặc cho hoang phế, trong đó khu di tích Đồng Dương là rất điển hình. Vài chục năm qua, các họa sĩ và điêu khắc gia Chăm vẫn chưa đóng góp gì nhiều vào bảo tồn và giới thiệu nền mĩ thuật dân tộc ra thế giới.
Ca - múa - nhạc
Đây là mảng đề tài thu hút lực lượng hoạt động đông đảo nhất, thời gian qua. Từ nhạc sĩ kiêm ca sĩ Amư Nhân cho đến các nghệ nhân Chăm lớn tuổi như Thạch Tìm, Trượng Tốn, họ đã có đóng góp không nhỏ vào việc biểu diễn cũng như truyền dạy kĩ năng cho thế hệ sau. Từ Đoàn nghệ thuật dân gian Chăm - Ninh Thuận thành lập năm 1993, với 25 diễn viên trong đó nổi bật qua nhiều thời điểm khác nhau đến Đoàn nghệ thuật dân gian Chăm huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận, thành lập năm 1989 gồm hai mươi diễn viên không chuyên, tất cả đã có đóng góp nhất định vào việc giới thiệu ca - múa - nhạc Chăm đến với quần chúng Chăm lẫn thế giới bên ngoài.
Có thể nói hoạt động ca - múa - nhạc mang tính thực tiễn cao hơn cả trong các lĩnh vực văn hóa Chăm. Các điệu múa dân gian với những đạo cụ: Quạt, khăn, lu, roi, kiếm… đều được nghệ nhân Chăm rút tỉa từ hàng trăm lễ hội rồi đưa lên sân khấu trình diễn, rất thành công. Cạnh đó, các điệu do Đặng Hùng lấy cảm hứng từ các thao tác của những tác phẩm điêu khắc Champa xưa, “giải mã” chúng, rút tỉa và tổng hợp được tám thế tay và bốn thế chân, tạo thành “Múa cung đình”, dù gặp phải vài phản ứng, nhưng rồi cũng chinh phục đông đảo công chúng yêu nghệ thuật.
Thế nhưng, hiện nay các nghệ nhân không chuyên Chăm sau vài thành công, đang biểu hiện sự bắt chước gượng gạo, tiếp nhận sai lệch hay sáng tạo tùy tiện. Mươi năm qua, nét độc đáo cũ đang nguy cơ lặp lại. Đâu là đặc trưng ca - múa - nhạc Chăm như là Chăm? Do tác động của thông tin hiện đại, chuyện không ít bà mẹ Chăm hát “dân ca” theo Đoàn bán chuyên không phải là hiếm. Vậy làm thế nào để hiện đại mà vẫn truyền thống? Tại sao mãi đến hôm nay chưa có tác phẩm nghiên cứu để giúp người đọc nhận diện toàn cảnh nền ca - múa - nhạc dân tộc này?
Ngành nghề truyền thống
Hiện nay người Chăm có hai nghề chính: Thổ cẩm và gốm. Ở đây xuất hiện cả lối làm theo cổ truyền lẫn sự “sáng tạo” kiểu dáng mới. Dệt thổ cẩm Chăm ở Ninh Thuận cũng tạo sự chú ý đặc biệt. Công ty dệt Inrahanira đời, vừa sưu tầm lưu giữ hàng trăm hoa văn và sản phẩm cổ truyền, đồng thời cũng đã sáng tạo nhiều mẫu mã mới, mang lại sự nhộn nhịp cho thị trường thổ cẩm. Ở một mức độ nào đó, thổ cẩm Chăm đã trở thành một mặt hàng. Nhưng chính các “mặt hàng thị trường” này đang làm thay đổi bộ mặt nghề cổ truyền. Tại nhà trưng bày Làng nghề gốm Bàu Trúc được Nhà nước đầu tư tiền tỉ, gốm truyền thống nằm một góc rất khuất, còn số lượng của chúng chiếm tỉ lệ chưa tới năm phần trăm! Dăm mươi năm nữa, gốm Bàu Trúc sẽ ra sao, ai biết được.
Nhưng một nền văn hóa có bề dày truyền thống như Chăm chỉ có thế thôi sao? Đâu là y học và dược học cổ truyền Chăm? Nền văn hóa Chăm ít nhiều được khôi phục, hiếm khi đến tay đồng bào, càng không được dạy trong các trường có con em Chăm. Ngay Bảo tàng Chăm ở tỉnh Ninh Thuận, bà con Chăm cũng hiếm có cơ hội tiếp cận, nói chi Bảo tàng Dân tộc trong đó có mảnh đất dành trưng bày sản phẩm văn hóa Chăm ở tít Hà Nội. Tình trạng đó, Nhà Trưng bày văn hóa Chăm Inrahani tại làng Mỹ Nghiệp, tỉnh Ninh Thuận có thể xem là một điểm sáng hiếm hoi.
| Ta nói nhiều về tiềm lực/ tiềm lực còn ngủ yên (thơ Nguyễn Duy). Văn hóa Chăm là một nền văn hóa độc đáo làm giàu thêm sắc thái của văn hóa đa dân tộc Việt Nam. Nhưng nền văn hóa ấy đang bị thất tán, mai một. Chủ nhân khi xưa của nó phần thì thiếu điều kiện bảo tồn phần lại không còn mặn mà với di sản cha ông. Như vậy, phục dựng văn hóa Chăm được đặt ra hôm nay, không chỉ là một thái độ ứng xử văn hóa để làm phong phú nền văn hóa dân tộc mà còn là một khả năng đánh thức tiềm lực - tiềm lực kinh tế to lớn! |
Insahara
