Làm thế nào để giờ Đọc văn trở nên sinh động, hấp dẫn, lôi cuốn, tạo niềm say mê, hứng khởi đối với người học luôn là vấn đề trăn trở của người thầy dạy văn từ bao đời nay.
1.
Tâm lý chọn ngành, chọn nghề đã tác động không nhỏ đến niềm say mê và không khí học Văn của học sinh trong các trường phổ thông hiện nay. Không ít thầy cô giáo dạy văn, nhất là ở lớp 12 có những nỗi niềm về ý thức học của các em. Nếu người thầy thiếu niềm say mê và không thường xuyên sáng tạo, chăm chút cho từng tiết lên lớp thì chắc chắn giờ học văn sẽ trôi qua một cách đơn điệu, nhàm chán…
Thực tế cũng không hẳn vì không chọn Văn làm môn thi trong tổ hợp xét tuyển đại học mà học sinh quay lưng lại. Trong các lý do khác nhau, có lẽ cũng phải khách quan mà nhận ra rằng một phần là do nội dung và phương pháp dạy của người thầy. Giờ Đọc văn thiếu sáng tạo sẽ làm giảm đi tình yêu, niềm say mê văn học ở các em. Tiết học nào các em cũng phải trải qua các bước như vậy, theo một phương pháp có sẵn thì quá nhàm chán.
Một người thầy, nhiều tác phẩm, vẫn giọng nói, điệu giảng, hình thức lên lớp chẳng có gì mới mẻ, sinh động như vậy… làm sao hấp dẫn, gọi mời được người học. Lẽ dĩ nhiên, một khi người học không yêu thích thì làm sao dành thời gian để đầu tư vào môn học đó được. Người dạy tích cực tìm tòi, đổi mới làm sinh động giờ Đọc văn để các em không chỉ đơn thuần nắm được bài phục vụ các kì thi cuối cấp THPT, mà còn cảm thấy hào hứng, yêu thích, nhận ra chân lý kì diệu khi đến với Ngữ văn. Đó vừa là trách nhiệm, vừa là hạnh phúc của những thầy cô giáo dạy văn…
2.
Giờ Đọc văn thực chất là hình thức giáo viên tổ chức cho học sinh tiếp nhận văn học. Đó là khoảng thời gian quý để cả thầy và trò cùng thăng hoa trong miền xúc cảm, cùng nhau phát hiện, cảm thụ và rung động trước những giá trị đích thực của văn chương. Người thầy lúc này có vai trò tổ chức, định hướng, điều khiển quá trình tiếp nhận. Người tổ chức say mê, tâm huyết, linh hoạt và sáng tạo bao nhiêu thì hoạt động tiếp nhận càng diễn ra sôi nổi, lôi cuốn bấy nhiêu.
Trong lí luận văn học, trước đây người ta chỉ đề cao vai trò của tác giả, còn vai trò của người đọc bị coi nhẹ. Tất nhiên không thể xem nhẹ tác giả vì nếu không có tác giả thì không có tác phẩm - đối tượng tiếp nhận. Nhưng nếu xem nhẹ vai trò của người đọc thì không thể gìn giữ và làm phong phú thêm ý nghĩa, sức sống của tác phẩm văn chương qua bao thời đại, theo tiến trình lịch sử.
Với các tác phẩm được đưa vào sách giáo khoa thì chính học sinh là các thế hệ bạn đọc góp phần tôn vinh giá trị của tác phẩm. Văn bản văn học thông báo những thông tin nhưng thường để trống phần ý nghĩa, tạo thành một cấu trúc mời gọi, buộc người đọc phải tự mình hoàn thành tác phẩm. Vậy, người thầy giỏi qua giờ học không chỉ giúp các em nắm vững thông tin, mà quan trọng hơn là phải để các em tự giác, say mê khám phá, giải mã khoảng trống để hoàn thành tác phẩm. Tất nhiên, để làm đúng thiên chức này quả không đơn giản. Điều đó phụ thuộc vào năng lực, nghệ thuật sư phạm của người thầy dạy văn.
3.
Điều cốt lõi nhất để tạo nên tâm thế học văn, nâng cao chất lượng dạy học văn chính là ở tiết Đọc văn. Thực tế, có không ít giờ Đọc văn ở trường THPT, nhất là ở lớp cuối cấp hiện nay còn tồn tại nhiều vấn đề đáng trăn trở. Như trên đã nói, do chạy theo những môn tự nhiên, nhiều em tỏ ra lơ là môn Văn. Đổi mới phương pháp dạy học lấy học sinh làm trung tâm nhưng người học thờ ơ, hờ hững, thậm chí là quá xem nhẹ thì thật khó để cho một tiết dạy thành công.
Không ít giáo viên dạy văn trăn trở khi nhiều em đi học không mang theo sách giáo khoa (mặc dù đã nhắc nhở nhiều lần), không đọc tác phẩm hay soạn bài trước khi đến lớp. Nhiều em không tập trung chú ý nghe thầy cô giáo giảng bài như làm việc riêng, nói chuyện, tranh thủ học bài môn khác. Thậm chí có trường hợp đi học nhưng không chịu ghi chép, nhiều lần quên cả vở viết bài. Chính những điều đó đã làm giảm lửa đối với giáo viên.
Tuy nhiên, khách quan mà nói, không phải tất cả các trường hợp lơ là trong giờ văn là do ý thức học lệch của các em. Công bằng mà nói, sự thật có không ít giờ Đọc văn ở trường phổ thông trôi qua một cách nhàm chán, đơn điệu, sáo mòn trong phương pháp, hình thức; nội dung bài giảng thiếu sâu sắc, sáng tạo… Tiết Đọc văn nhưng chưa đúng nghĩa là một giờ đọc hiểu, tiếp nhận văn chương đích thực. Trò vẫn còn ở ngoài thế giới nghệ thuật ngôn từ, còn thầy thì chưa thật sự nhập hồn vào trang văn - trang đời.
4.
Để trả lại cho văn chương bản chất vốn có của nó và để giờ Đọc văn ở trường THPT trở nên sinh động, lôi cuốn, hấp dẫn… người thầy cần đa dạng hóa các hình thức, biện pháp khác nhau khi lên lớp.
Thứ nhất, định hướng tiếp nhận cho từng tác phẩm
Tác phẩm văn học là một chỉnh thể đa dạng và thống nhất. Nó là một cấu trúc mời gọi. Tác phẩm văn chương được chọn đưa vào sách giáo khoa bao gồm nhiều thể loại khác nhau: Thơ, văn xuôi, kịch nói… mỗi thể loại có những đặc trưng khác nhau. Vì thế, khi soạn giáo án hoặc khi lên lớp giáo viên cần phải nắm bắt những định hướng tiếp cận tác phẩm của các em.
Xét cho cùng giờ Đọc văn là giờ giáo viên tổ chức cho học sinh tiếp nhận tác phẩm văn học. Tác phẩm nào cũng cho học sinh đi vào tìm hiểu, phân tích theo một cách có sẵn thì chẳng còn gì thú vị. Nghệ thuật của người thầy dạy văn là phải hướng dẫn, định hướng cách tiếp nhận tác phẩm cho các em. Chú ý đến điều này, giờ Đọc văn sẽ diễn ra đúng hướng và trọng tâm.
Trong giáo án lên lớp Định hướng tiếp nhận tác phẩm được xem là một hoạt động. Hoạt động này diễn ra trước khi tổ chức lớp đọc hiểu văn bản. Giáo viên nêu câu hỏi, dạng như: Hãy trình bày hướng tiếp nhận tác phẩm này của em. Hoặc em soạn tác phẩm này theo hướng nào? Giáo viên yêu cầu nhiều em trình bày cách tiếp nhận tác phẩm này của mình theo nhiều cách khác nhau qua phần chuẩn bị bài ở nhà. Sau khi học sinh trao đổi, người thầy cần định hướng cách tiếp nhận phù hợp nhất, và đó cũng là những định hướng, lưu ý học sinh khi ôn tập tác phẩm này. Nhiều ý kiến khác nhau tạo nên không khí dân chủ, thoải mái và sinh động của giờ Đọc văn. Chắc chắn bước đầu sẽ tạo không khí sôi nổi cho tiết học.
Chẳng hạn, khi dạy tác phẩm Thuốc của Lỗ Tấn, nhiều em đề xuất các cách tiếp nhận, tìm hiểu khác nhau. Có em nêu cách tiếp nhận tác phẩm theo các hình ảnh tiêu biểu trong truyện như: Chiếc bánh bao tẩm máu tử tù; hình ảnh vòng hoa trên nấm mộ Hạ Du; con đường mòn… Có em đề xuất cách tiếp nhận theo không gian: Quán trà ở nhà vợ chồng lão Hoa; không gian nghĩa địa… Giáo viên lắng nghe và đưa ra những lời nhận xét, cuối cùng chọn một cách tiếp nhận khoa học nhất đối với tác phẩm này.
Thứ hai, xây dựng hệ thống câu hỏi lôi cuốn học sinh vào bài giảng
Chúng tôi quan niệm muốn phát huy vai trò chủ thể - năng lực cảm thụ văn chương của học sinh thì phải biến giờ Đọc văn thành giờ phát vấn, trao đổi, bàn bạc, tranh luận và giao tiếp. Vì thế, xây dựng hệ thống câu hỏi như thế nào để lôi cuốn tất cả học sinh tham gia vào bài học là điều vô cùng quan trọng.
Các câu hỏi được sử dụng phải đảm bảo tính logic. Người thầy phải chú ý các loại câu hỏi khác nhau như: Câu hỏi tái hiện, câu hỏi dẫn dắt, câu hỏi gợi mở và đặc biệt là câu hỏi nêu vấn đề.
Các câu hỏi đưa ra không quá dễ, cũng không quá khó. Dễ quá thì mang tính hình thức, hỏi cho có. Chẳng hạn, dạy bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh hỏi học sinh bài thơ có mấy khổ thì các em chỉ việc nhìn vào bài thơ để đếm và trả lời.
Dự giờ dễ nhận thấy có giáo viên trong các tiết Đọc văn hỏi quá nhiều, câu hỏi vụn vặt hoặc rối rắm, khó hiểu… Có lẽ chúng ta không nên ôm đồm câu hỏi. Phải chủ trương rằng, hỏi ít mà tinh; hỏi câu nào có tác dụng câu đó, kích thích tư duy và xúc cảm thẩm mỹ ở học sinh, tạo không khí trao đổi, thảo luận giữa các thành viên.
Ví dụ, khi dạy tác phẩm Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài có thể sử dụng 3 câu hỏi nêu vấn đề như sau:
Câu 1. Tại sao Mỵ lại chấp nhận một cuộc sống tủi nhục ở nhà thống lý Pá Tra?
Câu 2. Dụng ý của Tô Hoài khi miêu tả căn buồng Mỵ nằm có ô cửa sổ lỗ vuông bằng bàn tay?
Câu 3. Tại sao Mỵ lại cởi trói cho A Phủ? Nếu Mỵ không chạy theo A Phủ thì điều gì sẽ đến với cô?
Câu hỏi hay chưa đủ mà người thầy còn phải chú ý nghệ thuật phát câu hỏi. Câu hỏi được phát ra khi tất cả học sinh đã tập trung lắng nghe - nghĩa là các em đã chuẩn bị một tâm thế tiếp nhận… Khi hỏi cần phải dứt khoát, rõ ràng. Nếu câu hỏi dài thì cần nhắc lại, gợi ý… Điều quan trọng nữa là khi học sinh trả lời, yêu cầu học sinh khác chú ý lắng nghe để nêu lên nhận xét.
Giáo viên theo dõi học sinh trả lời để phân tích, đánh giá kịp thời các em. Lời nhận xét đúng giúp các em vỡ ra nhiều điều, lôi cuốn học sinh khác hào hứng tham gia và tiết học lại càng thêm sinh động. Những câu trả lời hay nên ghi nhận bằng cách cho điểm kịp thời và đưa vào nội dung ghi chép trên bảng. Làm như thế sẽ tạo hứng khởi để các em thấy được vai trò trung tâm của mình, từ đó không còn thờ ơ hay thiếu nhập cuộc vào bài học.
Khi gọi học sinh trả lời, giáo viên tránh tập trung gọi một vài em. Nghĩa là phải gọi nhiều em để ai cũng phải chủ động, tích cực, thân thiện và thoải mái trong giờ học…
Thứ ba, chú trọng lời bình sắc sảo
Trong một tiết Đọc văn, giáo viên sử dụng các thao tác và phương pháp giảng dạy khác nhau để không chỉ truyền đạt kiến thức cơ bản phục vụ cho việc thi cử của học sinh, mà đặc biệt người dạy còn phải coi trọng những rung cảm thẩm mỹ ở các em bởi thế giới nghệ thuật ngôn từ trong từng tác phẩm.
Để làm được như thế, khi đọc hiểu văn bản, giáo viên cần dừng lại giảng sâu, khám phá, phát hiện ý tứ, cách cảm nhận mới mẻ để tạo ấn tượng, ám ảnh cho các em. Chẳng hạn khi dạy Thuốc của Lỗ Tấn cả thầy và trò đều đi vào tìm hiểu triết lý sâu sắc của nhà văn khi đặt tên cho nhân vật là ông Hoa, Hạ Du. Hoa Hạ có nghĩa gì? Dạy Ông già và biển cả của Hemingway, giáo viên dừng lại ở chi tiết “bộ xương cá kiếm” và tạo sự bất ngờ ở học sinh khi đưa ra lời bình về cái hư vô mà con người phải đối diện. Trước hư vô, con người phải biết chấp nhận và biết vượt qua. Con người ta không chỉ vĩ đại trong chiến thắng, mà ngay cả trong thất bại con người ta cũng vĩ đại.
Giáo viên tìm tòi, sưu tầm những lời bình hay, thấm thía của các tác giả, các nhà nghiên cứu, hay chính lời tâm sự, lời bình của chính tác giả của tác phẩm đang học. Cũng có thể đó là những lời bình, sự cảm nhận hay, độc đáo của học sinh thăng hoa ngay trong tiết học. Đó còn là lời bình của thầy cô giáo dạy văn. Thực tế cho thấy, nhiều thế hệ học sinh yêu văn, mê văn, say văn để theo đuổi nghiệp văn là từ những lời bình đặc sắc của ông thầy dạy văn. Những lời bình thấm thía chắc chắn sẽ làm lay động những tâm hồn bạn trẻ.
Thứ tư, giáo viên phải mang lửa vào trong từng tiết giảng
Lửa ở đây chính là tâm huyết, niềm say mê, lên bổng xuống trầm, là sự hóa thân với tất cả tình yêu và niềm say mê hào hứng trong từng tiết giảng bài. Người thầy dạy văn như một nghệ sĩ đang hóa thân vào tác phẩm để thể hiện. Vấn đề là ngọn lửa đó phải được giữ trong từng tiết giảng.
Muốn có lửa, người thầy phải chắt chiu tâm huyết cho phần chuẩn bị bài ở nhà, dồn tâm sức đầu tư trong từng trang giáo án.
Một yếu tố vô cùng quan trọng để giờ Đọc văn trở nên sinh động và hấp dẫn là ngữ điệu của người thầy dạy văn. Có nhiều ý kiến khác nhau khi trả lời câu hỏi Vì sao em không hứng thú học văn?, trong số đó có ý kiến cho rằng vì giờ dạy trôi qua buồn chán, giọng của thầy, cô chưa truyền cảm, còn đều đều. Có thể khẳng định rằng, cách truyền đạt, giọng giảng bài trong các tiết Đọc văn phân tích tác phẩm văn học là rất quan trọng. Đó là yếu tố tạo nên âm vang trong tâm hồn, cảm xúc của người học.
Giờ Đọc văn phải là giờ mang màu sắc riêng, tùy theo tác phẩm để có giọng điệu phù hợp. Lúc nhanh, lúc chậm, khi thiết tha, khi sôi nổi. Người dạy phải diễn đạt lưu loát, dùng từ chuẩn xác, hấp dẫn. Người giảng phải như có lửa trong lòng. Thật không sai khi bảo rằng Người thầy dạy văn là chàng ca sĩ ưu tú của giọng điệu… Biết chú ý để trau dồi, rèn luyện ngôn ngữ, giọng điệu trong tiết Đọc văn là cách làm cho giờ lên lớp trở nên hấp dẫn.
Thứ năm, giáo viên giới thiệu lồng ghép những đề Văn liên quan đến tác phẩm đang học
Ngay trong tiết Đọc văn, giáo viên lồng ghép giới thiệu các đề về tác phẩm đang học để gây chú ý của học sinh, nhất là ở lớp 12. Trong mỗi phần giảng, ở mỗi nội dung, thầy cô giáo cần đọc cho các em nghe những đề bài liên quan để các em chú ý, tập trung cao vào bài học. Cũng có thể cho mỗi học sinh đứng lên đề xuất một vài đề về tác phẩm đang học; hoặc sau phân tích tác phẩm, trong phần củng cố bài học, giáo viên cho học sinh chép hệ thống đề về tác giả, tác phẩm vừa học xong phù hợp với đề thi tốt nghiệp THPT mà mình đã chuẩn bị. Chính điều này sẽ tác động đến nhận thức học văn của các em ở lớp cuối cấp. Giờ Đọc văn vì thế lại càng thêm sinh động và hoàn chỉnh.
