Khi trẻ đã có những khả năng cơ bản, kiến thức và kinh nghiệm tối thiểu, phụ huynh cần tin vào trẻ. Sự tin tưởng vào khả năng của trẻ sẽ là một động cơ tích cực giúp bé phát huy được ý thức tự giác.
 |
| Trong một số hoạt động, cha mẹ nên để trẻ tự xoay xở, làm và chịu trách nhiệm về những gì mình đã làm. Ảnh minh họa. |
Nghệ thuật nuôi nấng
Trẻ em được ví như những tờ giấy trắng. Giấy sạch đẹp hay nhàu nát phụ thuộc không nhỏ vào nghệ thuật nuôi nấng, vun bồi của cha mẹ, thầy cô, trường lớp và cả môi trường mà trẻ sinh sống. Trong đó, việc vun trồng tính tự giác và trách nhiệm là một trong những tiêu chí quan trọng để trẻ bước vào đời.
Tuy nhiên, đức tính này đòi hỏi một quá trình đào tạo, trui rèn bài bản, nhẫn nại và khéo léo từ phía gia đình lẫn xã hội, ngay từ khi trẻ chập chững nhận thức mọi điều xung quanh.
Không ít phụ huynh đặt câu hỏi: Làm thế nào để xây dựng được sự tự giác và trách nhiệm ở trẻ? Thực tế, đây không phải là việc dễ, nhưng cũng không quá khó. Bởi, điều đó hoàn toàn phụ thuộc vào nhận thức và khả năng giáo dục trẻ của mỗi gia đình.
Điển hình là cách nuôi dạy con của gia đình chị Hương và chị Minh (Cầu Giấy, Hà Nội). Bằng tuổi nhau, học cùng trường, nhà cạnh nhau, nhưng bé Linh (con chị Hương) luôn thể hiện vẻ trưởng thành, trách nhiệm hơn Hoa (con chị Minh).
Dù đã lên 9, nhưng Hoa chưa bao giờ biết tự giác thu dọn đồ mỗi khi chơi xong. Bé cũng thường xuyên để cha mẹ phải nhắc mới chịu ngồi vào bàn học. Thậm chí, ngay cả việc vệ sinh cá nhân, Hoa cũng phải đợi mẹ nhắc mỗi ngày. Một nguyên nhân dẫn đến tính cách này của Hoa là từ nhỏ, bé đã được xem là con cưng. Do đó, tất cả mọi việc, Hoa đều được cha mẹ làm hộ.
Trong khi đó, từ sớm Linh đã được cha mẹ dạy về tầm quan trọng của việc có ý thức trong học tập. Linh cũng biết tự giác phụ giúp cha mẹ làm việc nhà. Chị Hương tâm sự, gia đình luôn hy vọng Linh sẽ trở thành người có tinh thần tự giác, trách nhiệm với chính mình, gia đình và xã hội.
 |
Việc dạy trẻ phải mang tính thường xuyên, từng bước một. Ảnh minh họa. |
Quá trình giáo dục lâu dài
Chia sẻ về vấn đề này, chuyên gia tâm lý Lê Khanh – Trung tâm Rồng Việt cho biết: “Có lẽ bất kỳ ai trong chúng ta đều từng vài lần chìm đắm trong đám đông hỗn độn vì kẹt xe ngoài đường phố. Ngoài những lý do khách quan mà ai cũng biết, có một yếu tố cũng không kém phần quan trọng góp phần khiến tình trạng này trở nên rối rắm hơn. Đó là khi người tham gia giao thông không có ý thức tự giác chấp hành chuyện nối đuôi nhau để từ từ di chuyển và nhất là không vượt qua bên trái đường”.
Theo chuyên gia này, đây chỉ là một trong nhiều tình trạng chưa tốt trong xã hội. Bởi, mỗi người chưa có ý thức về việc phải gìn giữ môi trường một cách tự giác, mà chỉ chấp hành miễn cưỡng. Điều đó cho thấy, ý thức tự giác không thể tự nhiên hình thành, mà phải trải qua một quá trình giáo dục lâu dài.
Theo ông Lê Khanh, hầu hết ai cũng biết câu nói: “Gieo một hành động, gặt một thói quen – Gieo một thói quen, gặt một tính cách – Gieo một tính cách, gặt một số phận”. Tuy nhiên, trong việc giáo dục con, đôi khi cha mẹ không gieo mà chỉ thích gặt, hay có khi muốn nhờ người khác gieo hộ cho mình.
“Vì thế, việc tập cho trẻ có những hành động tự giác ngay từ nhỏ, bắt đầu từ những việc đơn giản, chính là biện pháp tốt nhất để gieo vào tâm hồn các em ý thức tự chủ trong mọi hành vi ứng xử sau này”, chuyên gia nhấn mạnh.
Theo ông Lê Khanh, ý thức về bản thân được hình thành từ khi trẻ trên 1 tuổi chập chững từng bước khám phá thế giới. Song, nhận thức về cái tôi, phân biệt được bản thân, biết rõ về sơ đồ cơ thể thì chỉ khi đến 3 tuổi, trẻ mới có sự nhận biết rõ rệt nhất.
Vì vậy, để có sự tiếp nhận tốt nhất những hướng dẫn nhằm giúp trẻ hành động và ý thức về tính tự giác, các cha mẹ nên bắt đầu trong giai đoạn xung quanh 3 tuổi. Trong giai đoạn này, trẻ đã bớt dần tính ái kỷ. Đây là tính chỉ biết đến mình. Trẻ bắt đầu mở rộng mối quan hệ với những trẻ khác, biết quan tâm đến người và sự kiện xung quanh, chơi chung với bạn bè.
Vì vậy, việc cho trẻ đi học là hết sức cần thiết. Đây cũng là thời điểm thích hợp để giúp trẻ có ý thức về tự giác và bắt đầu có sự phát triển về trí tuệ cảm xúc (EQ), cũng như tư duy logic.
“Khi muốn dạy cho trẻ ý thức tự giác, chúng ta phải biết dùng cách nào, công cụ nào để vẽ lên tờ giấy đó những hình ảnh hữu ích. Nếu không thì chính chúng ta đang bôi bẩn tâm hồn đứa trẻ. Để dạy trẻ thì phải chăng là chúng ta sẽ đối diện, nói với bé là con phải ngoan, phải biết tự đi đánh răng mỗi buổi sáng, tự lấy quần áo ra mặc, buổi tối phải tự biết lấy vở ra chép bài không thì mẹ sẽ phạt 3 roi?”, ông Lê Khanh chia sẻ.
Thực tế, chuyên gia này cho biết, điều đó đúng, nhưng chỉ với suy nghĩ logic của người lớn chứ không phải sự nhận thức và tư duy của một trẻ lên 3. Do đó, cha mẹ cần biến những hoạt động mang tính bổn phận thành trò chơi. Đối với trẻ, trò chơi chính là các hoạt động nghiêm túc. Vì vậy, khi gia đình chơi trò “mèo con rửa mặt” hay “thỏ mặc quần áo nhanh” hoặc “xem ai nhanh hơn”...., đó cũng là cha mẹ đang dạy trẻ một cách nghiêm túc.
Cho trẻ quyền chọn lựa
Ngoài ra, việc giúp trẻ hình thành ý thức tự giác đòi hỏi một số nguyên tắc. Trước hết, đó là cha mẹ cần để trẻ có quyền chọn lựa. Trẻ có thể chọn giữa việc thực hiện như thế này, hoặc như thế kia. Sau đó, trong giai đoạn đầu, cha mẹ cũng cần biết cách “tập huấn” cho trẻ theo từng bước. Đồng thời, hướng dẫn trẻ làm những động tác cơ bản nhất.
Khi trẻ đã làm được, phụ huynh cần lưu ý để bé tự thực hiện. Thậm chí, trẻ có thể có những sai sót. Tuy nhiên, nhờ vậy mà trẻ mới biết rút kinh nghiệm. Hoặc, dù thời gian trẻ thực hiện việc gì đó có lâu hơn, nhưng cha mẹ cũng không nên can thiệp. Một yếu tố cần thiết khác là tính nhất quán. Trẻ không thể hình thành sự tự giác, nếu các hoạt động thường xuyên thay đổi về thời gian và cách thức.
“Một trong những biện pháp nâng cao kỹ năng là cho trẻ từng bước tham gia vào các hoạt động trong gia đình, như dọn dẹp, làm bếp, lau nhà, giặt quần áo… Chúng ta có thể nhờ bé làm một số việc lặt vặt, vừa làm vừa hướng dẫn thêm cho trẻ. Dĩ nhiên, điều đó sẽ khiến cha mẹ mất thời gian hơn, mệt hơn… Song, có hoạt động huấn luyện nào mà không mất thì giờ và công sức?”, chuyên gia Lê Khanh gợi ý.
Không ít phụ huynh cho rằng, dạy trẻ những việc như đánh răng, rửa mặt, xếp quần áo, giữ bàn học gọn gàng... là chuyện nhỏ. Song, thực tế, không phải trẻ nào cũng có thể thành thạo những việc này một cách nhanh chóng. Bên cạnh những bé nhạy bén, tiếp thu nhanh, một số trẻ thường chậm chạp, học trước quên sau. Vì vậy, theo chuyên gia này, việc tập cho trẻ cũng phải tùy theo khả năng của từng bé.
Ngoài ra, việc dạy trẻ phải mang tính thường xuyên, từng bước một. Ngoài ra, trẻ luôn cần được động viên, nhắc nhở. Một điều quan trọng khác là trẻ rất thích được khen. Vì thế, trong quá trình thực hiện, cha mẹ nên dành cho trẻ những lời khen có cánh, nhưng cũng cần hợp lý và chừng mực. Ngược lại, trong trường hợp trẻ làm sai, cha mẹ không nên chê con. Thay vào đó, cần khuyến khích trẻ như: Mẹ biết là con có thể làm tốt hơn! Con làm như thế là không được, nhưng mẹ tin là con sẽ làm được!
“Để hình thành một tính cách, chắc chắn không thể là những tác động kiểu “mì ăn liền”. Đó là một quá trình giáo dục, đi từ những chuyện nhỏ, kéo dài từ năm này qua năm khác. Nói như thế không có nghĩa là chúng ta cứ phải kè kè theo trẻ, hướng dẫn cho con hết chuyện này sang chuyện khác. Trong các năm tháng tiếp theo, cha mẹ cần sự quan tâm mang tính giám sát, hỗ trợ và đồng hành cùng trẻ”, chuyên gia Lê Khanh chia sẻ.
Bên cạnh đó, đến một thời điểm, trong một số hoạt động, cha mẹ nên để trẻ tự xoay xở, làm và chịu trách nhiệm về những gì mình đã làm. Việc cho trẻ tham gia các đội nhóm hoạt động theo sở thích hay theo các kỹ năng cũng là một cách giúp bé tự giáo dục mình thông qua các bạn khác. Điều quan trọng là khi trẻ đã có được những khả năng cơ bản, kiến thức và kinh nghiệm tối thiểu, phụ huynh cần tin vào trẻ. Sự tin tưởng vào khả năng của trẻ sẽ là một động cơ tích cực giúp bé phát huy được ý thức tự giác.
“Có lẽ ai trong chúng ta đều nhận thấy rằng, một số không nhỏ trẻ em, thậm chí là thiếu niên, thanh niên và cả người lớn, đã không có khả năng tự chủ trong cuộc sống. Những người này thường chỉ có thể làm tốt nếu được “cầm tay chỉ việc” và phải có sự kiểm soát liên tục mới có thể hoàn thành công việc của mình.
Ngay từ bé, nếu các em không được tập cho tính tự giác, thì sẽ đưa đến sự thiếu tự tin. Khi đã không tin vào mình thì không thể có khả năng tự chủ trong công việc, từ chuyện học cho đến làm. Khi đã không có sự tự chủ, trẻ khó có thể có tinh thần tự lập”, chuyên gia nhận định.
