Học từ góc nhìn khác
Trong tiết học về một số bài dân ca Nam bộ quen thuộc mà chủ yếu là những điệu lý như Lý cây bông, Lý ngựa ô, Lý kéo chài, Lý đất giồng, thầy Đặng Thái Sơn – GV bộ môn Âm nhạc của Trường THCS Bình Quới Tây, quận Bình Thạnh, TPHCM đã tự đệm đàn và hát một số tác phẩm âm nhạc được các nhạc sĩ đặt lời mới với chủ đề mái trường và thầy cô. Từng gắn bó với các bài dân ca từ khi còn nằm trong nôi mẹ, các em HS khối 8 như được nhìn thấy thêm “khuôn mặt mới” của các điệu lý qua lời mới được các nhạc sĩ “tô bồi” thêm. Yêu thích những làn điệu dân ca của các vùng miền, các em lại yêu thích hơn những bài dân ca được đặt lời mới vì được trải nghiệm một “hình hài âm nhạc” khác sau khi hiểu sâu hơn bài học. Tuy chưa thuộc lời nhưng hơn 40 HS của lớp 8/2 vẫn bắt nhịp đúng bài dân ca Lý dĩa bánh bò vì giai điệu và nhịp phách quá quen thuộc.
Không chỉ hát cho HS nghe, sau đó GV còn yêu cầu các nhóm và cá nhân trình bày các sản phẩm âm nhạc theo cách đặt lời mới cho bài dân ca quen thuộc này. Do được chuẩn bị từ trước nên hầu hết các nhóm đều thể hiện được “đứa con tinh thần” của nhóm mình tuy chưa thật hoàn hảo. Rõ ràng không chỉ “chạm vào da”, cách học này đã giúp các em thấm sâu hơn vào máu thịt những làn điệu dân ca mà ông cha ta đã sáng tạo, gìn giữ từ hàng nghìn năm qua.
Đó cũng là bài học mà thầy Nguyễn Văn Dương đang dạy cho các em HS khối 3 Trường TH Cổ Loa, quận Phú Nhuận, TPHCM về tiết tấu của những tác phẩm âm nhạc dân gian qua bài hát “Cùng nhau đi hồng binh”. Tuy không phải là tác phẩm âm nhạc được đặt lời mới trên nền dân ca, nhưng ca khúc nổi tiếng này mang đậm âm hưởng dân ca Nghệ Tĩnh qua điệu ví dặm vùng núi Hồng sông Lam. Bài hát “Thật đáng chê” được thầy Đỗ Quang Phúc giới thiệu cho HS Trường TH Minh Đạo, quận 5, TPHCM cũng làm cho lớp học trở nên sôi động khi mang dấu ấn của bài dân ca Bắt kim thang vui nhộn. Cũng là một bài dân ca nhưng các em được học và làm quen từ một góc nhìn khác mới mẻ và hiện đại hơn.
“Áo mới” không được cũ
Trong quy định của Bộ GD-ĐT, chương trình giảng dạy âm nhạc HS cấp THCS có 3 phân môn: Học hát, Tập đọc nhạc và Âm nhạc thường thức. Riêng phân môn Tập đọc nhạc có nội dung hướng dẫn HS đặt lời mới cho các bài dân ca. Đó là các điệu: Lý con sáo Gò Công, lý dĩa bánh bò, Lý kéo chài (Dân ca Nam bộ), Đi cấy (dân ca Thanh Hóa), Lý cây đa (Dân ca Quan họ Bắc Ninh) Hò ba lý (Dân ca Quảng Nam).
Nhạc sĩ Lư Nhất Vũ là một bậc thầy về các sáng tác dựa trên các làn điệu dân ca, khẳng định: muốn sáng tác một tác phẩm âm nhạc dựa vào làn điệu dân ca trước hết tác giả phải có kiến thức về âm nhạc. Không có vải thì làm sao may áo mới được cho dân ca. Nhưng điều quan trọng hơn là phải có cảm xúc thật sự trong quá trình sáng tác khi theo một chủ đề nào đó để có những lời ca gắn kết một cách hài hòa nhuần nhuyễn với từng giai điệu dân gian do ông bà ta truyền lại. Theo nhạc sĩ Lê Phúc (Hội Âm nhạc TPHCM) đây là một thử thách cho đội ngũ GV vì trước nay chưa có một lớp hay khóa đào tạo nào tập huấn cho GV bộ môn đặt lời ca cho một giai điệu cho trước hay thay lời mới cho bài dân ca. Cho nên trên thực tế không phải tiết học nào cũng đáp ứng được yêu cầu này và nếu có đáp ứng được thì cũng mang tính ước lệ, thiếu một phương pháp cụ thể khiến sự lĩnh hội của HS còn hạn chế.
Về bản chất nhạc, các làn điệu dân ca có cấu trúc ngắn gọn và thường được xây dựng trên nền những câu ca dao thể lục bát nên tác giả khi đặt lời mới phải nắm được đặc điểm này. Một số bài giữ nguyên thể thơ nhưng có những điệu dân ca có thêm tiếng láy, tiếng đệm hay từ phụ, câu phụ hoặc đảo ngữ với mục đích làm cho giai điệu thêm phong phú. Vì thế nếu không hiểu nguyên tắc này thì khi đặt lời mới cả thầy và trò đều không biết bắt đầu từ đâu. Có những làn điệu dân ca có một mảng cố định nhưng có làn điệu lại có mảng cố định và mảng thay đổi. Theo GV Mai Xuân Đào – Trường THCS Hoài Hương, Hoài Nhơn, Bình Định, mảng cố định là dùng cho tập thể hò theo (gọi là xô), mảng thay đổi dùng cho một người hát (gọi là xướng). Theo cô Xuân Đào, khi hướng dẫn các em đặt lời mới GV nên dùng bảng phụ chép “khung” của bài dân ca. Cũng có thể chép cả nhạc hoặc chỉ chép lời ca phần đệm nguyên gốc nhằm chừa khoảng trống để điền lời ca mới.
