Lịch mới từ hoàng cung
Theo Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn để lại khá nhiều ghi chép tỉ mỉ về văn hóa Tết xưa trong cung đình. Bản Tấu của Bộ Công vào năm Tự Đức thứ 27 (1874), trong đó vua Tự Đức đã phê trên bản Tấu về việc nghỉ lễ Tết: Từ nay về sau đặt thành lệ rằng, Tết Nguyên đán nghỉ từ 28 tháng Chạp đến mồng 8 đầu xuân mới làm việc, để binh lính thợ thuyền đều được nghỉ ngơi. Nếu có công việc khẩn cấp không thể hoãn thì xin riêng, vẫn cho làm việc.
Thực tế, các công việc chuẩn bị Tết trong hoàng cung đã được bắt đầu từ mùng 1 tháng Chạp, bằng lễ ban lịch năm mới. Xưa, triều đình làm lịch và hằng năm cấp phát lịch mới cho các địa phương. Lễ cấp phát lịch gọi là lễ Ban sóc, được triều Nguyễn tổ chức vào mùng 1 tháng Chạp hàng năm.
Lễ Ban sóc ban đầu được tổ chức tại điện Thái Hòa, từ thời Thiệu Trị trở đi, lễ này được tiến hành tại lầu Ngọ Môn. Bản Tấu của Bộ Lễ vào năm Thiệu Trị thứ 2 (1842), cho biết: Ngày 1/12 là lễ Ban sóc, xin làm lễ tại lầu Ngọ Môn cho hợp với điển lệ.
Người dân sẽ nhận lịch tại địa phương mình, nên sau này nhà thơ Trần Tế Xương có câu thơ: “Xuân từ trong ấy mới ban ra/Xuân chẳng riêng ai, khắp mọi nhà”.
Hoàng cung cũng có lễ thỉnh tiên tổ về “ăn Tết”, gọi là lễ Hợp hưởng. Lễ thường được cử hành vào ngày 22 tháng Chạp. Đích thân vua làm chủ lễ.
Một nghi lễ biểu thị việc tạm ngưng công việc triều chính để chuẩn bị đón Tết là lễ Phong ấn. Trước khi cho vào hòm niêm phong, các kim sách, kim bảo (sách vàng, ấn vàng) được lau phủi cẩn thận, được cho vào các hòm tráp, dán niêm phong bằng 2 chữ “Hoàng phong”. Lễ Phong ấn chính là một nghi thức thể hiện việc tạm ngưng công việc triều chính để thưởng thức tiết xuân.
Thế nhưng trên thực tế, vua và các quan đại thần trong triều không thực sự hoàn toàn nghỉ tết và phong ấn. Bản Phụng Thượng dụ của Nội các vào năm Minh Mệnh thứ 14 (1833) nhấn mạnh: Theo lệ có việc phong ấn, khai ấn nhưng đó là lúc bình thường vô sự, còn khi có việc quân thì không thể cứng nhắc theo lệ này.
Những ngày cuối cùng của năm cũ có lẽ là ngày được chào đón nhất. Sớm hôm đó các hoàng tử, hoàng thân chia nhau đến các đền, miếu đứng chờ, làm lễ tiễn biệt năm cũ. Việc tế tự phải làm vào sáng sớm mới bày tỏ được lòng thành kính.
Bên cạnh đó, còn có một số văn bản thông tin cụ thể, chi tiết về nghi thức thực hiện lễ Tuế trừ (buổi sáng), lễ Trừ tịch (buổi tối) như quy định lễ phục, quy định bắn pháo, quy định mở cửa thành cũng như các vị tôn tước được lựa chọn khâm mệnh hành lễ. Tất cả lễ nghi đều thể hiện mong muốn bỏ hết những điều xấu của năm cũ để đón điều tốt đẹp của năm mới đến.
Tết đề cao chữ Hiếu
Khi cây nêu được dựng lên ở Điện Thái Hòa trong lễ Thượng tiêu là báo hiệu một năm mới đã cận kề.
Việc thượng tiêu (dựng nêu) và hạ tiêu (hạ nêu) do Khâm Thiên Giám chiếu theo lệ, chọn ngày giờ tốt rồi làm phiến tâu, xong sao lục cho bộ Lễ để sao cho các nơi tuân theo thực hiện.
Các nghi lễ đón Tết ở cung đình diễn ra long trọng đề cao chữ Hiếu và trong sự tạm ngưng công việc để thưởng thức tiết xuân giống cách ăn Tết trong dân gian.
Trong ngày đầu năm mới, vua đích thân đến cung hoàng mẫu làm lễ chúc mừng. Châu bản triều Nguyễn ghi rằng: Đầu năm, vào dịp Tết Nguyên đán, ngày mùng 1, hoàng thượng đến cung Gia Thọ làm lễ khánh hạ. Chúng thần thỉnh xin tuân theo lệ trước, bắn bảy phát pháo. Làm lễ xong, vua ngự điện Thái Hòa, bách quan dâng biểu mừng.
Dưới triều Nguyễn, vào đúng dịp tết, vua ban thưởng cho hoàng thân, bá quan văn võ cũng như ban ân chiếu rộng khắp cho chúng dân.
Ngày mùng 1 nhà vua ban yến, thưởng tết cho các hoàng thân, quan văn từ ngũ phẩm, võ từ tứ phẩm trở lên. Mùng 2 vua đến làm lễ tiến tân và chiêm bái, ban thưởng yến tiệc và tiền vàng cho các quan văn từ lục phẩm, võ từ ngũ phẩm trở xuống. Ngày mùng 3, vua lại thân đến Thái miếu làm lễ, ban yến cho biền binh, lính thợ trấn giữ ở các đồn lũy.
Cũng có năm, nhà vua cho dừng việc chúc Tết và ban yến vì những lý do đặc biệt. Năm Tự Đức thứ 15 (1862), Bộ Hộ và Bộ Lễ dâng bản Tấu về việc: Tết Nguyên đán sắp tới, xin dừng việc ban yến tiệc vì biên thùy chưa yên, tướng sĩ ở ngoài phải gian lao mà đình thần được ban yến thì trong lòng thực không yên, khoản yến tiệc xin tạm dừng một lần.
Văn bản của Nội các năm Tự Đức thứ 2 về việc dừng tổ chức chúc Tết và ban yến: Sáng ngày mùng 1 Tết năm tới có nhật thực. Nay lại đang có dịch bệnh lưu hành. Vì vậy, thiết triều chúc Tết và ban yến ngày mùng 1 Tết năm mới đều truyền cho đình chỉ.
Có thể thấy, Tết xưa trong hoàng cung triều Nguyễn được tổ chức trang trọng, chu đáo và mang đậm nét văn hóa truyền thống. Đó cũng là một phần trong phong tục ngày Tết cổ truyền Việt Nam.
