Lễ Tủ Cải là sự tổng hòa của nhiều loại hình nghệ thuật đặc sắc như trình diễn qua các bài múa nghi lễ, bài hát, âm nhạc dân gian…

Răn dạy con cháu làm việc thiện...

Theo chia sẻ của nghệ nhân Phàn Quang Châu, người Dao thực hiện rất nhiều nghi lễ cúng nhưng quan trọng nhất vẫn là các nghi thức: Cấp đèn, cấp binh mã, đặt tên, ngã đàn đánh dấu sự trưởng thành cho nam giới, hát và đọc truyện, thơ về lịch sử tộc người, về những điều răn dạy của tổ tiên với con cháu, về công đức của Bàn Vương với người Dao...

Đầu tiên là Lễ nhận thầy. Trước lễ 7 ngày, bố đẻ của người thụ lễ dẫn con tới nhà thầy cả và các thầy làm lễ bái thầy. Khi đi mang theo hoa quả, chai rượu và thẻ hương làm lễ vật. Đến nhà các thầy, người thụ lễ quỳ lạy trước mặt thầy nhận làm con, gọi vợ chồng thầy là bố mẹ.

Đối với thầy cả, sau khi nhận lễ vật, thầy cả thắp hương xin phép tổ tiên nhà mình, cầu xin phù hộ và đưa thần linh đến nhà người thụ lễ để làm thủ tục cấp sắc. Đến ngày tốt và là ngày hợp với gia chủ, lễ Cấp sắc chính thức bắt đầu tại gia đình có người thụ lễ. Bắt đầu là lễ khai đàn, đây là nghi thức khai sáng trong Lễ Tủ Cải. Mục đích là để xua đi những điều tối tăm, xấu xa và cũng là nghi thức để mời cụ tổ của gia chủ về dự lễ.

Trong Lễ Cấp sắc, người thụ lễ đứng đối diện với thầy hai, bố của người cấp sắc đứng đối diện với thầy cả. Hai thầy làm lễ đuổi đi những cái xấu, mời rượu và chia tiền vàng để cảm tạ thần linh rồi cùng mọi người múa để mừng.

Trong nghi lễ này, người thụ lễ được cấp một đạo sắc làm bằng giấy bản có khổ rộng 30 x 80 cm. Bản sắc do thầy cúng tự làm và viết bằng chữ Nôm Dao. Trước khi làm lễ cấp đạo sắc cho người được thụ lễ, thầy cúng đặt hai đạo sắc lên bàn thờ và thành kính chắp tay vái ba vái. Sau đó thông báo cho các vị thánh thần, tổ tiên biết giờ trọng đại của gia đình và người được thụ lễ đã đến.

Thầy cả nét mặt trang nghiêm, đứng trước bàn thờ tổ tiên trước đàn lễ đọc dõng dạc các đạo sắc ban cho sư mới. Đọc xong đạo sắc, thầy cả đưa một đạo sắc cho người được thụ lễ giữ lại để đến lúc sư mới qua đời thì đốt đi, bản đó gọi là Dương điệp. Một đạo sắc thầy đem đốt để gửi cho các thần linh và tổ tiên gọi là bản Âm điệp.

Nội dung của bản đạo sắc bao gồm ba phần: Phần 1 ghi về lai lịch và lý do của người được thụ lễ; phần 2 ghi về quá trình chuẩn bị lương thảo cho Lễ Tủ Cải của gia đình và ghi những điều giáo huấn cho người được thụ lễ; phần 3 ghi họ và tên của các thầy đến làm lễ.

Thông thường những bé trai từ 5 tuổi trở lên khi điều kiện kinh tế gia đình cho phép thì được bố mẹ và dòng họ tạo điều kiện để làm Lễ Cấp sắc.

Rửa sạch lỗi lầm...

Tiếp đến là lễ Cấp đèn (Thụ đèn). Người được thụ lễ ngồi trước đàn lễ trong nhà. Thầy cúng dùng chỉ buộc hai đồng tiền cổ vào tóc người thụ lễ, làm nghi lễ cúng ma tổ tiên và thần linh.

Cúng xong thầy dùng kéo cắt cả phần tóc được buộc hai đồng tiền và làm nghi lễ lên đèn, tiếng Dao Quần Chẹt gọi là “stêng tăng” nghĩa là khởi đèn hay cho đèn sáng lên. Ngọn đèn tượng trưng cho ánh sáng của bản sư (bố đẻ của người thụ lễ) truyền ánh sáng cho con trai. Sau đó, người được thụ lễ xoay người về bốn hướng tượng trưng cho bốn phương trời mới kết thúc lễ Cấp đèn.

Theo quan niệm của người Dao Quần Chẹt ở xã Huổi Só, ba ngọn đèn này tượng trưng cho ba ngôi sao sáng soi tỏ cho cơ thể người con trai đang được thụ lễ và để rửa sạch lầm lỗi từ trước đến nay.

Những ngọn đèn đó luôn chiếu sáng cho ý chí, làm cho đầu óc thông thái, sáng suốt, khơi dậy ý chí vươn lên trong cuộc sống. Việc làm này còn có ý nghĩa giúp con người thêm nhiều điều thiện, điều tốt, xây dựng cuộc sống gia đình, dòng tộc, cộng đồng ngày càng thịnh vượng.

Sau nghi lễ Cấp đèn là lễ cấp binh mã, diễn ra trước đàn lễ. Một dải vải trắng dài khoảng 4 mét trải trên lối đi từ đàn lễ tới người thụ lễ ngồi. Trên đó có ít gạo và những đồng tiền xu cổ được trộn với gạo tượng trưng cho các binh mã. Thầy hai giữ một đầu, người thụ lễ giữ một đầu dải vải.

Thầy cả dùng kiếm luồn dưới vải giữa đoạn dải vải và nâng dải vải lên làm cho gạo lẫn tiền cổ dồn về hai đầu dải vải. Thầy cả dùng kéo cắt đôi dải vải, một nửa người được thụ lễ giữ lại, một nửa thầy cả giữ để ban phát cho đệ tử của mình làm mũ áo.

Tiếp đến là Lễ đặt tên cho người được cấp sắc. Thầy cả đưa người được làm lễ (gọi là sư mới) đến quỳ xuống, chắp tay xin phép tổ tiên trước đàn lễ rồi quay sang thầy cả và các thầy thực hiện nghi lễ đặt tên âm. Công việc đặt tên âm do bố mẹ đẻ và các thầy đặt cho.

Tên âm dự kiến của người thụ lễ được bố mẹ, các thầy ghi trên ba mảnh giấy khác nhau, mỗi mảnh viết một tên và được vo lại đưa lên bàn cúng tổ tiên. Các thầy khấn xin ý kiến tổ tiên xong, người được thụ lễ đến bàn cúng cầm một trong ba mảnh giấy vo tròn đó lên mở ra, nếu không phải tên do bố mẹ hoặc thầy cả đặt thì phải bốc lại.

Cái tên bốc lại cuối cùng chính là tên của người được thụ lễ. Các thầy cúng và những người giúp việc vừa hát vừa nhảy múa mời tổ tiên về chứng giám. Sau khi các thầy cúng thắp hương báo cáo với tổ tiên về tên của sư mới thì tên mới đó được ghi vào gia phả của dòng họ.

Sau lễ cấp đạo sắc, người được thụ lễ được cấp một số nhạc cụ sử dụng để cúng, tế, lễ sau này như: Chuông đồng, trống, chiêng, tù và, khăn, tranh múa, tranh Tam Thanh, que múa. Tất cả bộ đồ trên do gia chủ người nhà được thụ lễ chuẩn bị từ trước. Mỗi lần đọc xong bài cúng, thầy cúng cầm 1 đồ nghề trao cho người được cấp sắc.

Những lời khấn cầu, răn dạy cùng âm thanh phụ họa của tiếng chiêng, trống tạo nên không khí linh thiêng mà ấm áp.

Cấp phép làm thầy...

Theo các tài liệu nghiên cứu của Sở VH-TT&DL tỉnh Điện Biên, Lễ cấp phép cho người được cấp sắc sau này được đi làm thầy cũng là một nghi lễ quan trọng đối với đồng bào Dao. Quá trình làm lễ, thầy cả chia 2/3 gạo và tiền về phía mình, 1/3 về người được cấp sắc.

Sau đó, hai thầy trò mỗi người một nửa, lấy tấm vải gói số gạo được chia lại và treo lên tường. Sau 7 ngày, người được cấp sắc và thầy cả mang phần gạo của mình đi nấu thành cơm rồi một mình ăn hết số cơm đó cùng với rau, gừng. Việc làm này có mục đích để cho tình thầy trò khăng khít như bố con và từ giờ về sau người được cấp sắc vẫn gọi thầy của mình là bố.

Tại Lễ học múa, thầy hai và người được cấp sắc mặc trang phục, đội mũ thầy cúng, 1 tay cầm que múa, 1 tay cầm chuông, đứng trước ban thờ. Thầy hai đọc bài cúng xin thần linh về chứng giám. Hai thầy trò cùng nhảy múa theo nhịp nhạc trống, chiêng. Bài múa được lặp đi, lặp lại nhiều lần.

Cùng với đó là Lễ cầu lộc cầu tài cho người được cấp sắc. Khi làm lễ, thầy cả và thầy phụ cúng làm lễ. Sau mỗi bài cúng, thầy lấy bánh đưa cho người giúp việc và múc rượu đổ vào 2 bát để mời tổ tiên, thần linh. Thầy cả cầm 1 bát rượu trên bàn đưa cho bố và ông nội của người được cấp sắc mang đặt lên bàn thờ, mời tổ tiên uống rượu. Cúng xong, thầy cúng và người giúp việc lấy bánh nếp chia cho mọi người cùng hưởng lộc.

Cũng theo các tài liệu nghiên cứu, Nghi lễ ngã đàn được thực hiện là để đánh dấu sự trưởng thành của người con trai. Người được thụ lễ lúc này đã được thay trang lễ phục, đầu chít khăn có đeo tranh vẽ chân dung vị thần hộ mệnh sẽ che chở, phù hộ suốt cuộc đời.

Trước khi ra ngoài trời làm các nghi lễ bên Ngo đài, các thầy cúng nhảy múa theo nhịp trống chiêng xung quanh người đệ tử. Thầy cúng được phân công trực tiếp dẫn người thụ lễ ra Ngo đài sẽ dùng một dải màu trắng buộc nối vào thắt lưng của người thụ lễ với thắt lưng của thầy và được thầy dẫn ra ngoài cùng một số người phụ lễ. Ra đến nơi, thầy cúng dẫn người được thụ lễ đi xung quanh bàn thờ và Ngo đài, cùng thực hiện các động tác vừa đi vừa nhún chân tỏ lòng chào đón tổ tiên.

Kết thúc Nghi lễ ngã đàn là Lễ xóa kiêng kị. Các thầy cúng và các đệ tử trở về đàn lễ trong nhà thực hiện nghi lễ “xóa kiêng kị”. Gia chủ chuẩn bị một mâm lễ, và 3 cái bánh nếp đặt lên ban thờ tổ tiên. Thầy cúng đọc bài cúng xin tổ tiên và thần linh xóa đi những kiêng kị cho người được cấp sắc.

Chiều cùng ngày sẽ diễn ra nghi lễ cúng mời thần linh, tổ tiên đi chơi chợ để tận mắt chứng kiến thành quả lao động, cuộc sống của gia chủ và dòng họ. Qua đó tiếp tục phù hộ độ trì cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, mọi nhà no ấm. Lễ cúng diễn ra trên một bãi đất rộng, bằng phẳng cạnh bản. Tại đây gia chủ đã dựng một đàn lễ gồm ba bàn cúng bằng tre, cao trên ngực người lớn, xếp thẳng hàng cùng nhìn về hướng Tây.

Các nghi lễ diễn ra trong thời gian nhiều ngày.

Tiễn đưa tổ tiên...

Nghi lễ cuối cùng là Lễ tiễn các thần linh ra về. Sang ngày cuối cùng của Lễ Cấp sắc, Lễ cúng tiễn đưa tổ tiên và các thần linh ra về được tiến hành. Thầy cả đứng trước bàn thờ tổ tiên, tay cầm mảnh âm dương đọc bài cúng tiễn đưa tổ tiên, thần linh về nơi ở cũ. Thầy trân trọng truyền đạt lời căn dặn của tổ tiên với người được cấp sắc và cũng là lời chỉ giáo cho tất cả mọi người.

Truyền lời căn dặn của tổ tiên và nhận lời hứa của người thụ lễ xong, thầy cả cầm bát hương và bát rượu mang ra ngoài cửa đổ đi. Lễ Cấp sắc kết thúc, mọi người vui vẻ múa hát tiễn đưa ma tổ tiên và các thần linh về nơi ở cũ. Họ tin tưởng tổ tiên, các thần linh sẽ tiếp tục phù hộ độ trì cho con người mạnh khỏe, vạn vật sinh sôi, làm ăn phát triển…

Lễ Tủ Cải của người Dao, ngành Dao Quần Chẹt bản Huổi Lóng, xã Huổi Só, huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên là một trong những nghi lễ độc đáo được lưu truyền từ đời này sang đời khác trong cộng đồng người Dao.

Đây không những là nghi lễ công nhận sự trưởng thành của người đàn ông Dao, mà còn là dịp để người Dao tưởng nhớ đến công ơn tổ tiên, hiểu rõ hơn về cội nguồn dân tộc. Từ đó nâng cao ý thức gìn giữ và bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cha ông trao truyền lại.

Mặt khác, Lễ Cấp sắc còn là một trong những hoạt động phản ánh đời sống tinh thần phong phú của người Dao thông qua các điệu múa, lời hát, tranh vẽ, hình cắt giấy…