Bậc đại khoa lưu danh sử sách
Đền thờ Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi tọa lạc giữa cánh đồng xanh ngát ở xã Đông Thanh (huyện Đông Sơn, Thanh Hóa).
Ngôi đền được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cập Quốc gia năm 1990 và được ví như “Thành nhà Hồ” thu nhỏ tại Xứ Thanh.
Theo tài liệu lịch sử được lưu giữ tại Phòng Văn hóa thông tin huyện Đông Sơn, ngôi đền được xây dựng từ năm 1617, niên hiệu Hoàng Định thứ 18 đời Vua Lê Kính Tông.
Công trình được nhà vua cho xây dựng để vinh danh công lao của người thầy Nguyễn Văn Nghi lúc sinh thời.
Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi sinh năm 1515, trong một gia đình danh gia vọng tộc ở làng Ngọc Bội cũ, nay là xã Đông Thanh, huyện Đông Sơn.
Cổng đền lớn hình mái vòm là một trong những hạng mục kiến trúc nổi bật nhất tại di tích.
Năm 39 tuổi, tại khoa thi Giáp Dần (năm 1554, niên hiệu Thuận Bình thứ 6, đời Vua Lê Trung Tông), ông đỗ Nhất giáp Chế khoa, được nhà vua bổ nhiệm chức Hàn lâm viện hiệu lý trong triều đình Lê Trung Hưng.
Vốn nổi tiếng là người đoan chính, cẩn thận và trọng khuôn phép, ông được giao giữ nhiều chức vụ quan trọng dưới thời 3 triều vua Lê Trung Tông (1548 – 1556), Lê Anh Tông (1556 – 1573) và Lê Thế Tông (1573 – 1599).
Trong đó, phải kể tới các chức vụ, như: Đông các hiệu thư, Tham chính Nghệ An, Tả thị lang Bộ Lại, nhập thị Kinh Diên kiêm Đông các học sĩ. Dù ở cương vị nào, ông cũng luôn được quần thần quý trọng bởi sự đức độ và tài năng.
Không chỉ giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình Lê Trung Hưng, Nguyễn Văn Nghi còn là thầy dạy của hai vua Lê Anh Tông và Lê Thế Tông lúc còn trẻ.
Giếng cổ hình tròn được chạm khắc tinh xảo, hiện vẫn còn khá nguyên vẹn.
Sau khi mất, ông được nhà vua truy tôn là Thượng thư Bộ Công, gia thăng Thái Bảo, ban tên thụy là “Phúc Khê tướng công” và được nhân dân lập đền thờ ở quê nhà.
Đánh giá về công trạng của Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi, nhà sử học Phan Huy Chú viết trong cuốn “Lịch triều hiến chương loại chí” như sau: “Ông là bậc danh nho, đỗ cao, được ba đời vua tri ngộ, đức nghiệp và tiếng tăm hơn cả trong các nho thần đầu thời Trung Hưng”.
Công trình kiến trúc cổ độc đáo hơn 400 tuổi
Đền thờ Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi đã trải qua nhiều lần tu sửa, mở rộng hoàn chỉnh. Theo tài liệu lịch sử và dấu tích nền móng còn sót lại, khu đền thờ - lăng mộ được thiết kế theo kiểu "nội công ngoại quốc".
Ngôi đền được bao quanh bởi hai vòng thành khép kín, thành ngoài bằng đất, thành trong bằng đá. Bên trong tường thành là hệ thống hạng mục kiến trúc bề thế.
Gian nhà nơi thờ tự Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi được xây theo dạng mái vẩy.
Ngay lối đi vào đền hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật bằng đá, được chạm khắc tinh xảo như tượng voi, ngựa, tượng người chầu,… và hai tấm văn bia bằng đá nguyên khối kích thước lớn đối xứng hai bên.
Phía bên trái lối vào thành nội là giếng cổ hình tròn bằng đá nguyên khối vẫn còn khá nguyên vẹn với hoa văn được chạm khắc tinh xảo.
Nổi bật nhất di tích này là hệ thống tường thành đá và cổng đền lớn hình mái vòm, tương tự cổng di sản Thành nhà Hồ (huyện Vĩnh Lộc, Thanh Hóa).
Cổng đền thờ Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi có một cửa, kết hợp giữa kỹ thuật xếp đá (phía dưới) và xây gạch nung (trên nóc thành).
Thành ngoại của khu đền hiện nay đã xuống cấp, đổ nát.
Tuy nhiên, trải qua biến thiên của lịch sử và thời gian, nhiều hạng mục của di tích này đang bị xuống cấp.
Con đường dẫn từ thành ngoại vào trong vốn được lát đá tảng nguyên khối hình vuông, nhưng hiện nhiều viên bị xô lệch hoặc mất. Tường thành đá hầu hết đã bị đổ sập, chỉ còn một đoạn ở hai bên nối với cổng đền phía Đông.
Theo sử liệu, cụm công trình kiến trúc gỗ bên trong thành đá được xây dựng theo hình chữ Công, chữ Tam, chữ Nhị và chữ Nhất rất bề thế.
Tuy nhiên, hiện nay chỉ còn gian nhà 3 gian làm nơi thờ tự. Căn nhà được xây theo lối chữ Công, dạng mái vẩy, lợp ngói mũi hài nung thủ công. Thế nhưng, do hệ thống cột kèo, xà ngang... đã quá cũ khiến phần mái võng xuống, có nguy cơ đổ sập.
Ông Nguyễn Xuân Lọc (65 tuổi), người trông coi, hương khói tại ngôi đền.
Bà Hoàng Thị Huyền - Trưởng phòng Văn hóa thông tin huyện Đông Sơn, cho biết: Đền thờ Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi là di tích đặc biệt và là niềm tự hào đối với người dân Đông Thanh.
Với giá trị về văn hóa - lịch sử, những năm qua phòng Văn hóa thông tin đã phối hợp với Huyện đoàn, Phòng GD&ĐT tổ chức nhiều buổi tham quan di tích để học sinh trên địa bàn hiểu hơn về Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi cũng như truyền thống tôn sư trọng đạo.
Về việc trùng tu, tôn tạo di tích, bà Huyền cho rằng: Cần đẩy nhanh tiến độ để khu di tích khang trang hơn, xứng tầm với di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.
