Đây là dòng họ đầu tiên ở nước ta có "phụ tử đồng khoa" (hai cha con đậu cùng một khoa). Tuy nhiên, ít ai biết về một lời tiên tri về vinh quy khoa bảng của dòng họ này.
Cụ Ngô Trí Công – cao niên của dòng họ Ngô Lý Trai cho biết, quần thể di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia của dòng họ được xây dựng từ thời vua Lê Thần Tông. Tính đến nay đã tồn tại khoảng 400 năm, là một trong những linh tích tuy không lớn nhưng đậm đà bản sắc xứ Nghệ.
Ngũ đại liên trúng
Ở Nghệ An, xứ Đông Thành xưa là vùng đất hiếu học, sản sinh ra nhiều tài năng xuất chúng. Người địa phương có câu "họ Hồ một bồ tiến sĩ", song song với câu nói ấy là họ Ngô Lý Trai - "họ Ngô một bồ tiến sĩ". Tuy nhiên, trừ một số cụ cao niên trong dòng họ, thì ít ai biết về thành quả khoa bảng của dòng họ Ngô phát xuất từ một lời tiên đoán.
Theo cụ Ngô Trí Công, cụ thủy tổ của dòng họ Ngô lệnh tộc là cụ bà Chu Thị Bột thí thóc cho người nghèo đến nỗi khánh kiệt cả gia sản.
Đến khi cụ mất, chẳng còn gì để lại cho con cháu, hai người con là Ngô Ngọc và Ngô Định sớm mồ côi cha mẹ, lại gặp lúc khó khăn không biết phải sống ra sao. Lúc đó, người anh cả là Ngô Ngọc được người cậu nhận nuôi và cho ăn học tại quê nhà để giữ dòng trưởng. Sau này, cụ đỗ khai khoa mở đầu cho thành tích "ngũ đại liên trúng" của dòng họ mình.
Người em Ngô Định được cho làm con nuôi một người quê Đông Thành (Nghệ An) khi đó đang ở trong quân ngũ, đóng ở đất Kinh Bắc. Khi người bố nuôi này về hưu có đưa Ngô Định đi theo vào định cư ở đất Lý Trai - Nghệ An, lập ra dòng thứ họ Ngô ở đây và được gọi là họ Ngô Lý Trai.
Bài sấm tiên tri
Trước cảnh anh em ly biệt, dân gian có truyền nhau một bài sấm: "Một gốc trăm cành nẩy họ Ngô/Chuyện bà thí thóc để muôn thu/Mất mùa thương kẻ ăn rau cháo/Làm phúc đến lúc dốc bịch bồ/Hai chữ vinh hoa bia miệng dệt/Năm đời liên trúng phấn son tô/Còn trời còn đất còn non nước/Thóc tổ còn nhiều chẳng phải lo".
"Bài sấm hết sức chuẩn xác, mà sau này khi đã thành hiện thực thì các cụ trong dòng họ mới nghiệm ra. Sau khi dòng trưởng chúng tôi phát liền 5 đời tiến sĩ thì dòng thứ nối vào phát tiếp 5 đời nữa", cụ Công cho hay.
Sau 5 đời tính từ cụ thủy tổ họ Ngô lệnh tộc, dòng thứ tại Nghệ An bắt đầu có người đỗ đại khoa. Người đỗ khai khoa cho dòng họ Ngô Lý Trai là hai cha con cụ Ngô Trí Tri và Ngô Trí Hòa.
Khoa thi Nhâm Thìn (1592) đời vua Lê Thế Tông cả hai cha con cụ đều đi thi và cùng đỗ một khoa. Cụ Ngô Trí Tri đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân, năm đó cụ 51 tuổi. Người con trai là Ngô Trí Hòa đỗ Đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp) khi vừa 28 tuổi.
Lúc vinh quy bái tổ, nhà vua đích thân tặng cho một bức trướng hồng có thêu mười chữ vàng là "Khoa danh thiên hạ hữu, Phụ tử thế gian vô" - Nghĩa là: Khoa danh trong thiên hạ thì ai cũng có thể có, nhưng hai cha con cùng đỗ một khoa thì thế gian chưa từng.
Cụ Ngô Trí Công còn kể một giai thoại rằng: Năm hai cha con đi thi thì cụ Ngô Trí Hòa đã thuộc làu kinh sử, còn cụ Ngô Trí Tri vì tuổi cao nên không nhớ được nhiều. Trước khi vào thi, cụ dặn con hãy tìm cách bảo bài cho mình.
Khi vào thi, hai cha con cụ may mắn được ngồi khá gần nhau, chỉ cách qua lều của một thí sinh tên Trịnh Cảnh Thụy. Cảnh Thụy đọc đề xong cũng chỉ nhớ lõm bõm, chưa biết bắt đầu ra sao. Khi cụ Ngô Trí Tri cầu cứu con đưa bài sang thì cụ Ngô Trí Hòa bèn viết một mạch ra cả hai bài, một bài cho mình còn bài kia đưa qua lều ở giữa của Trịnh Cảnh Thụy, nhờ chuyển cho cha.
Trịnh Cảnh Thụy mở bài nháp ra xem, lập tức nhớ ra những chỗ đã học, bèn chép lại những đoạn cốt yếu nhất, xong đưa cho cụ Ngô Trí Tri. Kết quả khoa thi đó, Trịnh Cảnh Thụy và cha con Ngô Trí Tri đều đỗ đại khoa.
Việc cả ba người cùng đỗ ứng với giấc mộng của Trịnh Cảnh Thụy. Nguyên đêm trước hôm đi thi, người này có nằm mơ thấy mình ngồi giữa hai thúng ngô. Sáng ra không biết là điềm báo tốt hay xấu nên rất phân vân. Đến khi sự việc trên xảy ra và khi bảng vàng đề tên mới hiểu được ngọn nguồn của điềm báo trên.
Hai nhánh họ 10 đời tiến sĩ
Tính từ khi hai cha con cụ Ngô Trí Tri đỗ khai khoa cho họ Ngô Lý Trai, kể từ đó trong họ liên tiếp có người đỗ đạt, làm quan to trong triều đình.
Cụ Ngô Trí Tri sau khi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân đã làm quan tới chức Giám sát ngự sử đạo Quảng Nam, sau thăng lên làm Tả thị lang bộ Lễ. Sau cụ về trí sĩ tại quê nhà, dạy bảo con cháu học hành.
Sự kiện hai cha con cùng đỗ đại khoa trong cùng một khoa thi là điều hiếm thấy trong lịch sử khoa cử nước ta. Đây là biểu hiện cho đỉnh cao của trí tuệ, biểu hiện được tất cả các giá trị, phẩm chất tinh thần người Việt. Từ đây, một truyền thống đã được tạo ra để dòng họ có được danh vị rất vẻ vang là 5 đời tiến sĩ -GS Lê Văn Lan.
Người con trai là cụ Ngô Trí Hòa sau khi đỗ Hoàng giáp năm 1592, ra làm quan với chức Hiến sát sứ Sơn Tây. Năm 1606, cụ làm chánh sứ đi sứ nhà Minh. Sau cụ lại có công hộ giá trong vụ Trịnh Thung gây biến năm 1623 nên thăng làm Phú Xuân Hầu, sau lại được xếp vào hàng "khai quốc công thần", công thần trung hưng của triều Lê trong suốt cả 300 năm. Cụ làm quan tới Thượng thư bộ Hộ kiêm chức Tế tửu Quốc Tử Giám.
Con trai cụ Ngô Trí Hòa là cụ Ngô Sĩ Vinh đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân khoa thi Bính Tuất niên hiệu Phúc Thái (1646) đời vua Lê Chân Tông. Sau làm quan tới chức Tự khanh, khi mất được truy tặng chức Tả thị lang, tước hầu.
Hai người cháu của cụ Ngô Sĩ Vinh là Ngô Công Trạc và Ngô Hưng Giáo cũng đỗ tiến sĩ. Như vậy, dòng họ Ngô Lý Trai cũng trải qua 5 đời và có 5 người đỗ tiến sĩ. Và, nếu tính dòng họ Ngô của cụ thủy tổ Chu Thị Bột, thì hai nhánh họ Ngô đã có 10 đời tiến sĩ.
Cũng giống như dòng họ Ngô Thì ở Tả Thanh Oai (Hà Nội), dòng họ Vũ ở Mộ Trạch (Hải Dương), họ Nguyễn ở Kim Đôi (Bắc Ninh)… Ở Nghệ An có họ Ngô Lý Trai làm rạng danh cả xứ Đông Thành.
Tác giả Phan Huy Chú trong sách "Lịch triều hiến chương loại chí" có nhận định về cụ Ngô Trí Hòa và dòng họ Ngô Lý Trai như sau: "Ông học vấn hơn người, chính thuật có thừa, trải khắp trong ngoài đối xử chỗ nào cũng vừa; công lao tiếng tăm rõ rệt. Lại là bậc danh thần của ba triều, cha con đồng khoa, phúc nhà lâu dài, càng là việc xưa nay ít thấy".
