Cuộc đua tài của học sinh giỏi Toán khắp hành tinh
IMO đầu tiên được tổ chức năm 1959 tại Rumani theo sáng kiến của nước này và 7 nước xã hội chủ nghĩa cũ ở Đông Âu đã tham gia.
GS Trần Văn Nhung – nguyên Thứ trưởng Bộ GD&ĐT, Tổng thư ký Hội đồng chức danh giáo sư nhà nước – cho biết: Từ thập niên 1970 – 1980, số đoàn tham dự tăng nhanh và IMO thực sự trở thành cuộc đua tài của học sinh giỏi Toán khắp hành tinh.
IMO được tổ chức liên tục trong 55 năm qua, trừ năm 1980 (dự định tại Mông Cổ). Trên thế giới có một đoàn duy nhất 2 lần vi phạm nghiêm trọng quy chế thi của IMO năm 1991 tại Thụy Điển và 2010 tại Kazakhstan, bị kỷ luật và bị khai trừ khỏi IMO.
Nếu IMO tổ chức đầu tiên chỉ có 7 đoàn với 52 thí sinh thì IMO 2014 tổ chức tại Nam Phi có tới 101 đoàn tham dự với 560 thí sinh.
Theo quy chế IMO, mỗi đoàn tham dự không có quá 6 thí sinh tuổi không quá 20, trình độ không vươt quá THPT. Trên thế giới có những thí sinh dự thi 5 hoặc 6 kỳ IMO, riêng với Việt Nam không quá 2 kỳ (do quy định của ta).
Mỗi đoàn được dẫn đầu bởi một giáo viên trưởng đoàn và phó đoàn, cũng có thể có thêm các quan sát viên. Mỗi kỳ IMO được tiến hành trong 2 ngày, mỗi ngày làm 3 bài toán trong 4 giờ. Số điểm tối đa của 6 bài là 40 điểm, từ năm 1982 là 42 điểm.
Ngoài các huy chương vàng, bạc, đồng còn có các giải thưởng đặc biệt dành cho những học sinh có lời giải rất độc đáo.
Cho đến nay, người Việt Nam duy nhất giành được giải thưởng này là Lê Bá Khánh Trình tại IMO 1979 ở London (Anh). Năm đó, chỉ có 5 học sinh được Hội đồng giám khảo quốc tế chọn ra để bỏ phiếu và kết quả là chỉ duy nhất Lê Bá Khánh Trình người Việt Nam được trao giải đặc biệt.
10 nước thuộc top ten trong 55 năm IMO là: Trung Quốc, Hoa Kỳ, Nga (Liên Xô), Hungari, Rumani, Hàn Quốc, Bungari, Việt Nam và Đức.
Cho đến nay, trên thế giới có 13 người từng là thí sinh IMO đã giành được giải thưởng Toán học nổi tiếng thế giới, giải thưởng FIELDS. GS.TS Ngô Bảo Châu là người Việt Nam đầu tiên, cũng là người đầu tiên của thế giới thứ 3 được nhận giải thưởng cao quý này năm 2010.
40 năm dấu ấn Việt Nam
GS Trần Văn Nhung kể: Chúng ta tham dự IMO từ năm 1974, sau 33 năm tìm hiểu, học tập kinh nghiệm, cách thức tổ chức IMO của các nước đi trước và khi IMO cùng các bạn quốc tế đề nghị, được phép của Chính phủ Việt Nam, lần đầu tiên trong lịch sử, năm 2007, chúng ta đăng cai tổ chức IMO tại Việt Nam.
Một trong những thành công quan trọng và có ý nghĩa của quá trình 40 năm Việt Nam tham gia IMO và IMO 2007 tai Việt Nam là tạo tiền đề cho sự ra đời của Chương trình trọng điểm quốc gia phát triển Toán học giai đoạn 2010 – 2020 và Viên nghiên cứu cao cấp về Toán.
Khi đó, số đoàn tham gia đạt con số kỷ lục: 93 đoàn từ khắp 5 châu với 520 thí sinh và khoảng 300 thầy cô giáo đi cùng.
Chúng ta đã giúp đỡ Capuchia lần đầu tiên ra nhập IMO và đã xin phép Ban lãnh đạo quốc tế của IMO xin phép Thụy Điển được phép trở lại tham gia sau khi bị khai trừ từ năm 1991 tại Thụy Điển.
Việt Nam đã gây được ấn tượng tốt đẹp với cộng đồng quốc tế, từ khâu khó nhất là lựa chọn đề thi, chấm thi, tổ chức thi cho đến lễ tân, an ninh và các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao, du lịch…
Ưu thế của chúng ta là lực lượng chuyên môn và chấm thi hùng hậu, có trình độ chuyên nghiệp cao cả về Toán sơ cấp và Toán hiện đại, trình độ ngoại ngữ Tiếng Anh thành thạo.
Đó là tập hợp quý hiếm gồm 50 nhà Toán học Việt Nam trẻ, xuất sắc từ trong và ngoài nước, trong đó, nhiều người là cựu thí sinh IMO từng đạt huy chương vàng, bạc, đồng…
Nhờ có sự quan tâm và chỉ đạo quyết liệt của Đảng, Nhà nước, Bộ GD&ĐT, của các bộ, ban ngành trung ương và địa phương, Chương trình trọng điểm quốc gia phát triển Toán học, Viện nghiên cứu cao cấp về Toán đã ra đời và Bộ trưởng Phạm Vũ Luận đã ký bổ nhiệm lãnh đạo Viện, đứng đầu là GS Ngô Bảo Châu.
Điều này thể hiện uy tín khoa học cao ở trong nước, khu vực và thế giới đã tạo điều kiện và môi trường để các nhà Toán học Việt Nam trong và ngoài nước cùng hợp tác nghiên cứu, đào tạo các nhà Toán học, khoa học quốc tế xuất sắc, góp phần quan trọng phục hưng và phát triển Toán học Việt Nam, cả lý thuyết lẫn ứng dụng.
Theo GS Trần Văn Nhung, trong 40 năm qua chúng ta tham dự IMO không chỉ vì đây là cuộc thi cao nhất, một cuộc thi để rèn luyện trí tuệ của học sinh giỏi toán khắp hành tinh mà còn với mục đích: Học hỏi để trưởng thành, đổi mới, cải tiến, hiện đại hoa viểc đào tạo, huấn luyện, ra đề thi và chấm thi học sinh giỏi Toán ở Việt Nam, góp phần quan trọng phát triển Toán học Việt Nam nói riêng, khoa học giáo dục Việt Nam nói chung.
Đồng thời, khuyến khích sự học – chìa khóa của sự phát triển và hưng thịnh quốc gia – để hội nhập quốc tế về Toán, khoa học giáo duc, góp phần tăng uy tín Việt Nam trên trường quốc tế.
Những học sinh IMO và chuyên toán không chỉ trở thành những nhà toán học xuất sắc như Ngô Bảo Châu mà còn cả những nhà khoa học xuất sắc trên các lĩnh vực khác, như GS Vật lý Đàm Thanh Sơn, như anh Nguyễn Hà Đông trong Tin học…
Trong 40 năm qua, Việt Nam đã tham dự 37 trên tổng số 39 kỳ IMO, đoàn Việt Nam thường lọt vào top ten.
Những điều thú vị
Trên chặng đường 40 năm qua tham dự IMO, các thầy cô giáo Việt Nam không chỉ đào tạo, bồi dưỡng các em dự thi mà còn đủ năng lực để tham gia bình đẳng với cộng đồng quốc tế IMO: Đã có 3 bài toán hay do Việt Nam đề nghị được chọn làm 1 trong các bài toán thi IMO.
Đó là năm 1977, bài của PGS.TS Phan Đức Chính và năm 1982, bài của PGS.TS Văn Như Cương và năm 1987 của TS Nguyễn Minh Đức). Những năm gần đây, vì nhiều lý do, Việt Nam không gửi đề tham gia nữa.
GS Trần Văn Nhung đã thống kê rất chi tiết, trong 40 năm qua, chúng ta có 9 học sinh đạt điểm tuyệt đối, đó là: Lê Bá Khánh Trình, Lê Tự Quốc Thắng, Đàm Thanh Sơn, Ngô Bảo Châu, Đinh Tiến Cường, Ngô Đắc Tuấn, Đỗ Quốc Anh, Lê Hùng Việt Bảo, Nguyễn Trọng Cảnh.
Có 6 học sinh 2 lần đạt huy chương vàng liên tiếp, đó là: Ngô Bảo Châu, Đào Hải Long, Ngô Đắc Tuấn, Vũ Ngọc Minh, Lê Hùng Việt Bảo và Phạm Tuấn Huy.
Phan Vũ Diễm Hằng là nữ thí sinh IMO đầu tiên của Việt Nam và năm 1795 chị giành huy chương đồng. Tính đến IMO 2014, Việt Nam có 10 nữ thí sinh đã từng tham dự IMO, giành được tổng cộng 10 huy chương, trong đó có 5 huy chương bạc và 5 huy chương đồng.
Nguyễn Thị Thiều Hoa là nữ thí sinh đầu tiên của Việt Nam giành huy chương bạc tại IMO 1976. Và, đến nay chúng ta vẫn chờ nữ thí sinh Việt Nam đầu tiên giành huy chương vàng IMO.
Nguyễn Tiến Dũng là thí sinh Việt Nam nhỏ tuổi nhất khi tham gia IMO. Năm 1985, khi chưa tròn 15 tuổi, anh đã giành huy chương vàng với số điểm 35/42.
Có điều thú vị là, 3 huy chương vàng IMO đầu tiên của Việt Nam đều thuôc về người gốc Huế, đó là: Hoàng Lê Minh, Lê Bá Khánh Trình và Lê Tự Quốc Thắng.
Chỉ có 2 thí sinh Việt Nam đã tham dự IMO mà không học trường chuyên là Chế Quang Quyền, bằng danh dự IMO 1985 (học sinh trường THPT Long Thành – Đồng Nai) và Võ Văn Huy, huy chương đồng IMO 2011 (học sinh Trường THPT Lê Hồng Phong, Tây Hòa, Phú Yên).
GS Trần Văn Nhung cũng kể thêm một câu chuyện thú vị. Đó là, do những nguyên nhân chủ quan và khách quan, Việt Nam không tham dự IMO 1977 ở Nam Tư, mặc dù đã tổ chức xong đội tuyển.
Những học sinh này phải vội vã trở về địa phương ôn cấp tốc thêm Lý, Hóa để dự thi đại học, dù chỉ còn 3 tuần.
Tuy vậy, các bạn đều đạt điểm cao cả 3 môn, từ 24 đến 29 điểm. Bốn người trong số đó vẫn kiên trì tiếp tục nghề Toán và đã trở thành GS.TSKH là Nguyễn Đình Công, Đinh Nho Hào, Nguyễn Việt Dũng và Lê Hồng Vân.
Điều này cho thấy quá trình tuyển chọn, đào tạo, bồi dưỡng và chuẩn bị đội tuyển rồi dù có dự thi IMO hay không, như “con gà đẻ trứng vàng”, đã ảnh hưởng rất tốt đến sự nghiệp của mỗi thí sin và Toán học Việt Nam.
