Tháo gỡ rào cản pháp lý
Xóa mù chữ (XMC) là một trong những nhiệm vụ then chốt của Tiểu dự án 1 – Dự án 5 trong Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi (CTMTQG DTTS&MN). Thế nhưng, theo phân tích của ông Nguyễn Văn Hùng – Nguyên Trưởng Tiểu ban giúp việc CTMTQG, tiến độ giai đoạn 2021–2025 đã bị ảnh hưởng bởi những “nút thắt” pháp lý kéo dài.
Thứ nhất, vướng mắc về phạm vi đầu tư cho trường PTDTNT. Theo phân định của Quyết định 1719/QĐ-TTg, nhiều trường phổ thông dân tộc nội trú (PTDTNT) là đối tượng thụ hưởng chính của Dự án 5.1 – lại không nằm trên địa bàn vùng đồng bào DTTS&MN. Điều này khiến các địa phương e ngại, không dám bố trí vốn vì lo ngại tính pháp lý không chắc chắn. Hệ quả là kế hoạch đầu tư cho PTDTNT bị đình trệ. Mãi đến khi có Quyết định 920/QĐ-TTg (ngày 14/5/2025), vướng mắc này mới được tháo gỡ. Nhưng quỹ thời gian còn lại của giai đoạn 2021–2025 đã quá ngắn để kịp triển khai đồng bộ.
Thứ hai, vướng mắc về nội dung nâng cao chất lượng đội ngũ XMC. Quyết định 1719/QĐ-TTg có nêu mục tiêu “nâng cao chất lượng cán bộ quản lý, giáo viên các trường”, song lại không quy định chi tiết về cơ chế thực hiện. Điều này khiến nhiều tỉnh lúng túng, không dám xây dựng kế hoạch hay phân bổ vốn cho bồi dưỡng đội ngũ. Chỉ đến khi Quyết định 920/QĐ-TTg bổ sung, vấn đề mới được làm rõ, nhưng thời gian thực hiện chỉ còn lại rất ít.
Những hạn chế này cho thấy sự thiếu đồng bộ trong thiết kế pháp lý của chương trình. Việc chậm sửa đổi văn bản quy phạm đã khiến nhiều địa phương hoặc “đứng yên chờ chỉ đạo”, hoặc tìm cách “lách luật”, dẫn đến mục tiêu nâng cao chất lượng giáo viên và đầu tư cơ sở vật chất không đạt tiến độ.
Hệ quả cuối cùng là công tác XMC tuy đạt một số kết quả định lượng, nhưng lại bị hụt hơi ở những mảng mang tính bền vững là đào tạo nhân lực và hoàn thiện hạ tầng. Đây là lời cảnh báo quan trọng cho giai đoạn 2026–2030: mọi mục tiêu lớn đều cần được cụ thể hóa bằng cơ chế chi tiết và hành lang pháp lý rõ ràng ngay từ đầu.
Cần biên chế và cơ chế chuyên trách cho giai đoạn mới
Ngoài vấn đề pháp lý, ông Nguyễn Văn Hùng cũng chỉ ra một “điểm nghẽn” mang tính quản trị: thiếu bộ máy và biên chế chuyên trách cho chương trình.
Thực tế, CTMTQG DTTS&MN là một chương trình lớn, đa ngành, kéo dài nhiều giai đoạn. Thế nhưng, hiện nay cả ở trung ương lẫn địa phương đều không có biên chế riêng cho Ban chỉ đạo hay văn phòng điều phối. Tất cả chỉ là kiêm nhiệm, vừa làm vừa gánh thêm công việc thường xuyên của bộ, ngành, địa phương. Điều này dẫn đến tình trạng quá tải, trong khi nhiệm vụ lại đòi hỏi chuyên môn sâu về quản lý dự án, tài chính và giáo dục dân tộc. Hệ quả là tiến độ bị chậm, chất lượng giám sát chưa cao, nhiều nhiệm vụ bị dồn ứ hoặc thực hiện hình thức.
Từ thực tiễn đó, ông Hùng kiến nghị những giải pháp mang tính vĩ mô cho giai đoạn 2026–2030. Trước hết, chuyển từ cơ chế kiêm nhiệm sang chuyên trách, thành lập Ban quản lý và văn phòng điều hành chuyên trách ở các bộ, ngành và địa phương, bố trí biên chế hoặc hợp đồng công việc với chuyên gia. Đây sẽ là lực lượng nòng cốt, có chuyên môn sâu và tập trung toàn thời gian vào công tác điều phối, giám sát, quản lý tài chính.
Thứ hai, cần có đầu tư chiến lược về nội dung. Đề xuất bổ sung xây dựng trường phổ thông nội trú liên cấp (tiểu học và THCS) tại 248 xã biên giới đất liền, theo chủ trương của Bộ Chính trị, vào danh mục của Dự án 5.1 giai đoạn 2026–2030. Đồng thời, mở rộng đối tượng đầu tư cho các cơ sở giáo dục mầm non vùng đồng bào DTTS&MN, nhất là những nơi có trẻ bán trú, nhằm tạo nền tảng giáo dục sớm và đồng bộ cho chiến lược phát triển nhân lực lâu dài.
Quan điểm này khẳng định, muốn XMC thực sự bền vững, phải có cơ chế quản trị hiện đại, nguồn lực ổn định và bộ máy chuyên trách. Chỉ khi đó, mục tiêu “xóa mù chữ, chống tái mù và nâng chất lượng dân trí” mới có thể được hiện thực hóa.
XMC không chỉ là chuyện dạy đọc, dạy viết. Đó là bài toán xã hội lớn, gắn với phát triển kinh tế, ổn định dân cư, giữ gìn an ninh – quốc phòng. Vì vậy, cải cách quản lý và tháo gỡ pháp lý ngay từ đầu giai đoạn tới sẽ là chìa khóa để chương trình đi vào chiều sâu, hướng tới mục tiêu “học để sống, học để phát triển” một cách thực chất và bền vững.
Công tác xóa mù chữ giai đoạn 2021–2025 “mắc kẹt” giữa hai nút thắt: rào cản pháp lý khiến vốn đầu tư và nội dung nâng cao chất lượng đội ngũ triển khai chậm; thiếu biên chế chuyên trách khiến quản lý, điều hành dàn trải, kiêm nhiệm.
Để giai đoạn 2026–2030 đạt hiệu quả, cần sớm tháo gỡ bằng cơ chế pháp lý rõ ràng ngay từ đầu và xây dựng bộ máy quản lý chuyên trách, ổn định nguồn lực. Đây là điều kiện tiên quyết để xóa mù chữ đi vào chiều sâu, chống tái mù và nâng cao chất lượng dân trí vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
