Ông đến với thơ ca từ cuối những năm bảy mươi của thế kỷ XX và để lại cho đời hàng trăm bài thơ giá trị. Nổi bật trong các sáng tác của ông là cảm hứng về Đất nước, một Đất nước có bề dày văn hóa lịch sử, có truyền thống kiên cường, bất khuất, một Đất nước tươi đẹp ân tình.

1.

Tất cả những điều đó được ông cảm nhận, suy tư theo cách của riêng mình với những mái nhà, dòng sông, luống cày, cây cỏ… và thấm đẫm trong đó là tình yêu Đất nước sâu nặng của nhà thơ. Những bài thơ Sông Hồng, Tiếng Việt, Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi, Thức với quê hương… là những sáng tác tiêu biểu. Tình yêu Đất nước của Lưu Quang Vũ trước hết là tình yêu với tiếng Việt, ông nhận diện tiếng Việt từ những quan sát, những suy tư, những tìm tòi từ quá khứ. Lịch sử hình thành ngôn ngữ của một dân tộc gắn liền với sự hình thành của tộc người ấy qua hàng ngàn năm thăng trầm của lịch sử:

Tiếng mẹ gọi trong hoàng hôn khói sẫm

Cánh đồng xa cò trắng rủ nhau về

Có con nghé trên lưng bùn ướt đẫm

Nghe xạc xào gió thổi giữa cau tre.

Tiếng kéo gỗ nhọc nhằn trên bãi nắng

Tiếng gọi đò sông vắng bến lau khuya

Tiếng lụa xé đau lòng thoi sợi trắng

Tiếng dập dồn nước lũ xoáy chân đê.

Tiếng cha dặn khi vun cành nhóm lửa

Khi hun thuyền, gieo mạ, lúc đưa nôi

Tiếng mưa dội ào ào trên mái cọ

Nón ai xa thăm thẳm ở bên trời.

(Tiếng Việt)

Tiếng Việt gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của bao thế hệ, một dân tộc từ trong lam lũ, nhọc nhằn và nhiều lúc khó khăn nhưng vẫn giữ trọn tình yêu với tiếng nói của mình, ngay cả khi Đất nước bị tạm xâm chiếm, cai trị tiếng nói ấy vẫn trường tồn. Thông qua nhiều hình ảnh so sánh, nhà thơ đã làm sáng lên những vẻ đẹp của ngôn ngữ dân tộc:

Chưa chữ viết đã vẹn tròn tiếng nói

Vầng trăng cao đêm cá lặn sao mờ

Ôi tiếng Việt như bùn và như lụa

Óng tre ngà và mềm mại như tơ.

Tiếng tha thiết, nói thường nghe như hát

Kể mọi điều bằng ríu rít âm thanh

Như gió nước không thể nào nắm bắt

Dấu huyền trầm, dấu ngã chênh vênh.

…

Một đảo nhỏ ngoài khơi nhiều kẻ nhận

Vẫn tiếng làng tiếng nước của riêng ta

Tiếng chẳng mất khi Loa thành đã mất

Nàng Mỵ Châu quỳ xuống lạy cha già.

(Tiếng Việt)

Trong cảm nhận của nhà thơ tiếng Việt thuở sơ khai như mảnh đá thô sơ nhưng qua thời gian chuốt mài ngày càng trở nên óng ánh, đó là thứ tiếng để hòa hợp lòng người, là thứ tiếng để hướng về nguồn cội, là tiếng nói của tình yêu, của những điều đẹp đẽ, nhân văn. Suy ngẫm và trăn trở của Lưu Quang Vũ về tiếng Việt cũng là sự nhắc nhở với những thế hệ mai sau phải giữ gìn tiếng nói cha ông, phải làm phong phú tiếng Việt cũng như trách nhiệm giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt từ chính bản thân mỗi người:

Ai thuở trước nói những lời thứ nhất

Còn thô sơ như mảnh đá thay rìu

Ðiều anh nói hôm nay, chiều sẽ tắt

Ai người sau nói tiếp những lời yêu?

Ai phiêu bạt nơi chân trời góc biển

Có gọi thầm tiếng Việt mỗi đêm khuya?

Ai ở phía bên kia cầm súng khác

Cùng tôi trong tiếng Việt quay về.

Ôi tiếng Việt suốt đời tôi mắc nợ

Quên nỗi mình quên áo mặc cơm ăn

Trời xanh quá môi tôi hồi hộp quá

Tiếng Việt ơi tiếng Việt xót xa tình...

(Tiếng Việt)

Bìa tác phẩm “Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi” của Lưu Quang Vũ. Ảnh: INT

2.

Cảm hứng Đất nước trong thơ Lưu Quang Vũ gắn với những không gian hữu hình như một ngã ba thị xã, một thôn xóm, một cây cầu, một bờ đê, một con suối, một dòng sông… Bài thơ Sông Hồng của nhà thơ cũng mang trong đó những cảm nhận cùng những phát hiện mới mẻ, lý thú. Đó là con sông chảy dài từ biên giới Việt Trung đổ ra biển Đông, con sông gắn với một miền châu thổ êm đềm, trù phú, con sông gắn với thăng trầm lịch sử với bao trận chiến hào hùng.

Lưu Quang Vũ đã từ những trầm tích dòng sông để tạo dáng hình một con sông Hồng trong thi ca: Một con sông chảy qua thời gian/ chảy qua lịch sử/ chảy qua triệu triệu cuộc đời/ chảy qua mỗi trái tim người/ khi êm đềm khi hung dữ/ một con sông rì rầm sóng vỗ/ trong muôn vàn trang thơ/ làm nên xóm thôn, hoa trái, những ngôi nhà/ tạo sắc áo, màu cây và tiếng Việt/ một giống nòi sinh tự một dòng sông/ trăm đứa con xuống biển lên rừng.

Cảm nhận sông Hồng của Lưu Quang Vũ luôn gắn liền với lịch sử đó là con sông gắn liền với truyền thuyết về thời Hùng Vương và nhà nước Văn Lang, con sông của những trận chiến thắng chống ngoại xâm, con sông gắn với những triều đại trong lịch sử nhưng trên hết đó là con sông của đời thường với những làng mạc, cây cối, triền đê, bè mảng, cánh buồm, ngọn dâu, câu hát và nhất là những bờ bãi phù sa cho cuộc sống con người. Đó là con sông Cái, sông Mẹ của cả vùng châu thổ rộng lớn trên Đất nước này.

Bằng sự quan sát từ rất nhiều góc độ, từ những vỉa tầng trầm tích văn hóa Lưu Quang Vũ đã đem đến cho người đọc những tri thức văn hóa về một dòng sông mà ít bài thơ có được. Viết về sông Hồng cũng là viết về Đất nước của những cư dân có màu da mang sắc nước dòng sông rắn rỏi, kiên cường trong lao động và đấu tranh chống ngoại xâm. Cũng từ đó Lưu Quang Vũ đem đến những triết lý về lịch sử về Đất nước:

sóng và phù sa – khái niệm đầu tiên

nước và đất để nay thành Đất Nước

một con sông dịu dàng như lục bát

một con sông phập phồng muôn bắp thịt

một con sông đỏ rực

nhuộm hồng nâu da người.

(Sông Hồng)

Cuối cùng dòng sông để lại không phải những thù hận, oán hờn mà là những bãi bờ ăm ắp phù sa cho cây trái đơm hoa, mùa màng tươi tốt và trên hết là tâm hồn người Việt đằm thắm yêu thương. Bài thơ lấp lánh vẻ đẹp của một trường ca về dòng sông Đất nước:

sông để lại trước khi về với biển

không phải máu đen độc ác của quân thù

không phải gươm đao ngàn năm chiến trận

không phải nghẹn ngào tiếng nấc

sau sụp lở hưng vong sau thù hận sóng trào

là bãi mới của sông xanh ngát

là đất đai lấn dần ra biển

là tâm hồn đằm thắm phù sa

dâng yêu thương đỏ rực đôi bờ.

(Sông Hồng)

Ảnh minh họa: INT

3.

Cùng chung mạch nguồn cảm hứng về Đất nước, bài thơ Đất nước đàn bầu đã đem đến những cảm nhận và lí giải về quá trình hình thành Đất nước với chiều sâu văn hóa, bề dày của lịch sử. Tiếng đàn bầu cũng là tiếng nói của cha ông, nhân vật trữ tình trong bài thơ là một người cháu đang trò chuyện với bà. Đó là câu chuyện dài lịch sử theo cả thời gian và không gian, đây cũng là một bài thơ dài nhất của Lưu Quang Vũ. Lịch sử Đất nước là những trang buồn khi nàng Mị Châu chết mà vẫn không sao hiểu được Trọng Thủy là kẻ thù, là những tiếng kêu ai oán, xót xa nhưng lịch sử cũng là những chiến thắng Chương Dương, Hàm Tử lẫy lừng. Đất nước cũng được cảm nhận là một không gian trải dài từ Vân Đồn, kinh Bắc, kẻ Chợ, Tràng An đến cửa Thuận, cửa Hàn, Hà Tiên, Cà Mau… Đất nước trải qua vô vàn đau thương mất mát nhưng luôn biết yêu thương trong nghĩa đồng bào:

Cháu nghe mãi vẫn lạ lùng tiếng Việt

Chữ “thương” liền với chữ “yêu”

Chữ “thương” đi cùng chữ “nhớ”

Dân tộc trải xót xa nhiều nỗi khổ

Phải thương nhau mới sống được trên đời

(Đất nước đàn bầu)

Bài thơ kết thúc bằng hình ảnh những dấu chân, những đoàn quân vô tận cùng hình ảnh người bà chan chứa yêu thương, đó là điểm tựa tinh thần vũng chắc để nhân vật trữ tình hướng tới ngày mai. Đất nước cũng như tiếng đàn bầu chứa trong đó biết bao cung bậc cảm xúc:

Đất phù sa vô tận dấu chân người

Những đoàn quân lại ra đi từ đất

Bà đứng đó miệng trầu cay thơm ngát

Vầng yêu thương soi sáng suốt cuộc đời

Khắp triền sông vang tiếng trẻ con cười

Đất nước đàn bầu

Đất nước ban mai...

(Đất nước đàn bầu)

4.

Khi nói về cảm hứng Đất nước trong thơ Lưu Quang Vũ không thể không nhắc đến bài thơ Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi. Bài thơ đã xây dựng thành công hình tượng gió để để găm vào trong đó bao ý tình của nhà thơ. Gió là hiện tượng của tự nhiên tồn tại vĩnh hằng và có mặt khắp mọi nơi cũng như tình yêu của loài người vẫn đang tồn tại từ xa xưa tới mai sau. Đó là ngọn gió thổi suốt dọc dài lịch sử hay đó cũng là tiếng gọi ngàn đời không khuất phục, nhà thơ cảm nhận Đất nước như con thuyền xuyên gió mạnh lướt trên sóng dữ trùng khơi:

Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi

Chưa xóm mạc đã bắt đầu ngọn gió

Thổi không yên suốt dọc dài lịch sử

Qua đất đai và đời sống con người.

Gió gieo tung những hạt giống trên tay

Giọt nước mắt mau khô, tiếng gọi đò vọng mãi

Vầng trán với bể khơi chung gió ấy

Ở nơi đâu cũng tới được chân trời.

Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi

Như tiếng gọi ngàn đời không khuất phục

Đất nước giống như con thuyền xuyên gió mạnh

Những mối tình trong gió bão tìm nhau.

(Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi)

Lưu Quang Vũ muốn hóa thân thành ngọn gió để hiến dâng cho Đất nước, để được trường tồn với thời gian và Đất nước. Thi nhân đã vĩnh viễn hóa tình yêu Đất nước bằng những câu thơ kết mang đầy sức nặng và làm lay động bao trái tim người đọc:

Ước chi được hoá thành ngọn gió

Để được ôm trọn vẹn nước non này

Để thổi ấm những đỉnh đèo buốt giá

Để mát rượi những mái nhà nắng lửa

Để luôn luôn được trở lại với đời...

Gió và tình yêu thổi trên đất nước tôi...

5.

Thơ Lưu Quang Vũ phần lớn được viết theo thể thơ tự do, cảm xúc tự nhiên, phóng túng, ngôn từ, hình ảnh mới lạ, có sự kết hợp hài hòa mạch cảm xúc và triết lý. Mặc dù cuộc đời ngắn ngủi nhưng sự nghiệp văn học mà ông để lại vô cùng phong phú và mang giá trị. Ba mươi lăm năm Lưu Quang Vũ rời xa cõi thế nhưng những vần thơ, nhưng vở kịch mà ông để lại vẫn còn làm lay động lòng người, chúng ta khó có thể hình dung diện mạo Văn học Việt Nam giai đoạn sau 1975 nếu thiếu Lưu Quang Vũ. Để khép lại bài viết nhỏ này, chúng tôi xin mượn lời nhận định của nhà phê bình Văn học Phạm Xuân Nguyên: “Cảm hứng bi thương về đất nước, nhân dân đã cho Vũ có được những bài thơ hay lay động sâu sắc để lại giá trị lâu dài (…) Mảng thơ này của Vũ biệt ra một cõi, không ai sánh được. Đó là một đỉnh cao của thơ Việt Nam thời chiến và đỉnh đó mang tên Lưu Quang Vũ lẻ loi và chất ngất”.