Giữa bối cảnh toàn cầu hóa, khi văn hóa hiện đại đang từng ngày lấn át, việc truyền thụ giá trị của sân khấu dân gian đến thế hệ trẻ trở thành một nhiệm vụ vô cùng ý nghĩa.
Trong chương trình Ngữ văn 10 thuộc bộ sách “Kết nối tri thức với cuộc sống”, bài học “Tích trò sân khấu dân gian” không chỉ đơn thuần là một bài giảng mà còn là cơ hội để giáo viên cùng học sinh khám phá chiều sâu của văn hóa dân tộc.
Những trích đoạn như “Xúy Vân giả dại” (Trích vở chèo “Kim Nham”), “Huyện đường” (Trích vở tuồng “Nghêu, Sò, Ốc, Hến”), và trích đoạn văn bản thông tin “Múa rối nước - Hiện đại soi bóng tiền nhân” của Phạm Thùy Dung mang đến một bức tranh đa dạng về giá trị nghệ thuật và nhân văn, giúp học sinh không chỉ hiểu mà còn cảm nhận sâu sắc hơn về tâm hồn dân tộc.
Để bài học đạt hiệu quả cao, giáo viên cần triển khai những phương pháp giảng dạy sáng tạo, kết hợp giữa lý thuyết với thực hành, phù hợp trình độ và hứng thú của học sinh.
Tạo không gian kết nối
Mở đầu bài học, giáo viên cần tạo không khí hứng khởi để thu hút sự chú ý của học sinh. Một đoạn video ngắn ghi lại phần trình diễn của nghệ sĩ chèo trong “Xúy Vân giả dại”, hay hình ảnh sống động từ múa rối nước có thể ngay lập tức khơi dậy sự tò mò và thích thú. Từ những hình ảnh và âm thanh đặc trưng, học sinh sẽ được gợi mở với câu hỏi: “Điều gì làm nên sức hút của sân khấu dân gian trong lòng người Việt suốt bao thế kỷ?”.
Để tăng sự tương tác, giáo viên có thể trưng bày các vật dụng biểu diễn như mặt nạ tuồng, con rối nước, hoặc trang phục chèo tại lớp học. Học sinh được khuyến khích trực tiếp quan sát, tìm hiểu, thậm chí thử sử dụng các đạo cụ. Việc tiếp cận này không chỉ giúp các em hiểu rõ hơn sự gần gũi của nghệ thuật dân gian mà còn mang đến cơ hội trải nghiệm những giá trị thực tiễn, giàu tính văn hóa.
Chạm đến chiều sâu cảm xúc
Trích đoạn “Xúy Vân giả dại” là câu chuyện bi kịch về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Giáo viên có thể bắt đầu bằng việc kể lại hoàn cảnh nhân vật Xúy Vân, một người phụ nữ phải “giả điên” để thoát khỏi cuộc sống hôn nhân đầy áp bức.
Thay vì trình bày lý thuyết khô khan, giáo viên gợi ý học sinh đóng vai nhân vật, tự diễn lại các đoạn thoại như: “Thôi thôi! Thiên hạ ai ai cũng dại, ta dại một mình ta”. Trong quá trình diễn, học sinh được yêu cầu thể hiện cảm xúc và cử chỉ, từ đó trực tiếp cảm nhận được nỗi đau, sự giằng xé trong tâm hồn nhân vật.
Để khơi sâu tư duy, giáo viên hướng dẫn học sinh phân tích những yếu tố ngôn ngữ đặc trưng của chèo: Lối nói ví von, giàu hình ảnh, hay những câu thoại mang tính triết lý. Chẳng hạn, học sinh sẽ thảo luận: “Hành động ‘giả dại’ của Xúy Vân chỉ đơn thuần là trốn tránh hay còn mang ý nghĩa phản kháng xã hội?”. Cuộc thảo luận không chỉ giúp học sinh hiểu rõ thân phận Xúy Vân mà còn thấy được cách chèo khéo léo phản ánh những bất công xã hội.
Bên cạnh đó, giáo viên có thể gợi mở để học sinh chủ động nhận diện cách sử dụng ngôn ngữ trữ tình, lời ca kết hợp động tác hình thể, và các lớp diễn xuất phóng đại để truyền tải cảm xúc trong nghệ thuật chèo thể hiện qua đoạn trích. Bài tập thực hành có thể yêu cầu học sinh viết lại đoạn lời ca dưới góc nhìn của Xúy Vân, hoặc sáng tạo một đoạn kịch ngắn kể tiếp câu chuyện của nhân vật.
Tiếng cười và bài học từ trích đoạn “Huyện đường”
Trích đoạn “Huyện đường” trong vở tuồng “Nghêu, Sò, Ốc, Hến” mang đậm chất hài hước nhưng lại phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội. Giáo viên có thể bắt đầu bằng cách tổ chức lớp học thành nhóm, mỗi nhóm đóng vai các nhân vật: Quan huyện, Hến, và các nhân vật phụ. Trong khi diễn, học sinh không chỉ học cách phát âm, nhấn nhá lời thoại theo phong cách tuồng mà còn phải thể hiện sự hài hước qua biểu cảm khuôn mặt và cử chỉ phóng đại.
Sau khi tái hiện, giáo viên yêu cầu học sinh phân tích ý nghĩa các mâu thuẫn trong trích đoạn. Quan huyện đại diện cho quyền lực nhưng lại bất tài và tham lam; nhân vật Hến tượng trưng cho sự thông minh và nhanh trí của tầng lớp bình dân. Giáo viên đặt câu hỏi: “Những đặc điểm của quan huyện trong tác phẩm có còn phù hợp để phản ánh xã hội ngày nay không? Tại sao?”. Qua đó, học sinh rút ra bài học về trách nhiệm, đạo đức, cũng như sự đối đầu giữa cái thiện và cái ác.
Một hoạt động sáng tạo hơn là yêu cầu học sinh viết lại một trích đoạn ngắn theo phong cách tuồng nhưng đặt bối cảnh trong đời sống hiện đại. Ví dụ, tình huống trong lớp học hoặc gia đình được xử lý bằng ngôn ngữ và cách thể hiện của tuồng sẽ giúp học sinh vừa hiểu giá trị truyền thống, vừa thấy được sự gần gũi với thực tiễn.
Hành trình từ quá khứ đến hiện tại của rối nước
Là một văn bản thông tin, trích đoạn bài viết của tác giả Phạm Thùy Dung cung cấp cái nhìn sâu sắc về nghệ thuật múa rối nước, từ lịch sử hình thành đến cách thức vận hành. Giáo viên có thể mở bài giảng bằng cách chiếu một đoạn phim ngắn về múa rối nước và hỏi: “Các em nghĩ loại hình nghệ thuật này khác biệt như thế nào so với các loại hình sân khấu khác?”. Học sinh sẽ nhận ra sự độc đáo của múa rối nước không chỉ ở kỹ thuật mà còn ở cách nó gắn bó mật thiết với đời sống nông thôn Việt Nam.
Tiếp theo, học sinh đọc bài viết theo nhóm và xác định các luận điểm chính. Chẳng hạn, luận điểm về “thách thức bảo tồn và phát triển múa rối nước trong thời đại công nghệ” sẽ được thảo luận. Giáo viên có thể yêu cầu mỗi nhóm đề xuất ý tưởng làm thế nào để nghệ thuật này hấp dẫn hơn với giới trẻ, từ việc cải tiến câu chuyện, âm nhạc đến hình thức trình diễn.
Một hoạt động trải nghiệm thú vị là giao cho học sinh tạo ra những con rối đơn giản từ vật liệu tái chế, sau đó dựng nên một câu chuyện ngắn để trình diễn. Hoạt động này không chỉ kích thích sự sáng tạo mà còn giúp các em hiểu rõ hơn về công sức và tài năng của những người nghệ nhân rối nước.
Kết nối giá trị truyền thống
Để bài học không dừng lại trong khuôn khổ lớp học, giáo viên có thể tổ chức các buổi ngoại khóa như tham quan nhà hát múa rối nước hoặc xem biểu diễn tuồng, chèo. Ngoài ra, học sinh được khuyến khích thực hiện các dự án ghi lại câu chuyện sân khấu dân gian từ ký ức của ông bà, cha mẹ. Những hoạt động này giúp học sinh thêm trân trọng và hiểu rằng, nghệ thuật dân gian không chỉ thuộc về quá khứ mà còn là nguồn cảm hứng để phát triển trong tương lai.
Tóm lại, bài học “Tích trò sân khấu dân gian” mở ra cánh cửa giúp học sinh khám phá vẻ đẹp của nghệ thuật truyền thống, khơi gợi trong các em niềm tự hào và ý thức gìn giữ di sản văn hóa.
Những trải nghiệm từ việc đọc, diễn, phân tích đến sáng tạo giúp bài học không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt tri thức mà còn trở thành cầu nối giữa học sinh với tâm hồn dân tộc. Chính qua những giờ học đầy cảm hứng này, các em sẽ nhận ra rằng, giá trị của sân khấu dân gian không chỉ thuộc về quá khứ mà còn sống động và ý nghĩa trong chính cuộc sống hôm nay.
