Theo cô Trần Thị Hải - Giáo viên Trường THPT chuyên Lào Cai, bảng hệ thống kiến thức Lịch sử còn được gọi là bảng niên biểu. Thực chất, đó là bảng hệ thống kiến thức theo thứ tự thời gian, hoặc nêu các mối liên hệ giữa các sự kiện cơ bản của một nước hay nhiều nước trong một thời kỳ.
Hệ thống kiến thức bằng bảng niên biểu giúp học sinh nắm chắc kiến thức cơ bản, tạo điều kiện cho tư duy lô-gic, liên hệ tìm ra bản chất của sự kiện, nội dung lịch sử. Trên cơ sở đó, vận dụng làm các bài tập đòi hỏi kỹ năng thực hành hoặc yêu cầu tổng hợp kiến thức.
Các loại niên biểu hệ thống hóa kiến thức
Cô Trần Thị Hải tạm chia niên biểu thành 3 loại chính:
Niên biểu tổng hợp: Bảng liệt kê những sự kiện lớn xảy ra trong thời gian dài. Loại niên biểu này giúp học sinh không chỉ ghi nhớ những sự kiện chính mà còn nắm được các mốc thời gian đánh dấu mối quan hệ của các sự kiện quan trọng.
Ví dụ, niên biểu những thành tựu của nhân dân Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp 1945 - 1954…
Niên biểu chuyên đề: Niên biểu này đi sâu trình bày nội dung một vấn đề quan trọng nổi bật nào đó của một thời kỳ lịch sử nhất định; nhờ đó, học sinh hiểu được bản chất sự kiện một cách toàn diện, đầy đủ. Ví dụ, niên biểu các giai đoạn chính trong cách mạng tư sản Pháp thế kỷ XVIII.
Niên biểu so sánh: Dùng để đối chiếu, so sánh các sự kiện xảy ra cùng một lúc trong lịch sử, hoặc thời gian khác nhau nhưng có điểm tương đồng, dị biệt nhằm làm nổi bật bản chất, đặc trưng của các sự kiện đó; hoặc để rút ra một kết luận khái quát.
Bảng so sánh là một dạng của niên biểu so sánh nhưng có thể dùng số liệu và cả tài liệu sự kiện chi tiết để làm rõ bản chất, đặc trưng của các sự kiện cùng loại hoặc khác loại.
Cách thức lập bảng niên biểu hệ thống hóa kiến thức
Cô Trần Thị Hải cho biết, để lập bảng niên biểu hệ thống hóa kiến thức, trước hết, giáo viên tìm hoặc hướng dẫn học sinh tìm những vấn đề, những nội dung có thể hệ thống hóa bằng cách lập bảng.
Đó là các sự kiện theo trình tự thời gian, các lĩnh vực… Tuy nhiên, chỉ nên chọn những vấn đề tiêu biểu giúp việc nắm kiến thức tốt nhất, đơn giản nhất, không nên đưa ra quá nhiều các loại bảng làm việc hệ thống kiến thức trở nên rối.
Thứ hai: Lựa chọn hình thức lập bảng với các tiêu chí phù hợp. Với bảng niên biểu sự kiện, có thể lập theo các tiêu chí thời gian, sự kiện, kết quả, ý nghĩa…
Với bảng niên biểu tổng hợp, tùy vấn đề mà xác định tiêu chí phù hợp. Ví dụ, với bảng niên biểu những thành tựu toàn diện của cuộc kháng chiến chống Pháp, có thể lập với các tiêu chí: Lĩnh vực, thành tựu, kết quả, ý nghĩa; niên biểu những thắng lợi tiêu biểu trên mặt trận quân sự trong kháng chiến chống Pháp với các tiêu chí thời gian, chiến thắng, kết quả, ý nghĩa…
Với niên biểu so sánh, các nội dung so sánh càng cụ thể thì ý nghĩa khoa học càng cao. Vấn đề được đặt ra để làm nổi bật bản chất sự kiện lịch sử. Có thể so sánh ở các mặt: Tích cực, tiến bộ với tích cực, tiến bộ; tiến bộ tích cực với tiêu cực, phản động; tiêu cực, phản động với tiêu cực, phản động.
Nhờ đó, giúp học sinh nhận thức được chân lý lịch sử một cách cụ thể, có tính thuyết phục. Nếu là bảng so sánh 2 phong trào, có thể lập với các tiêu chí hoàn cảnh, nhiệm vụ - mục tiêu, lãnh đạo, động lực, kết quả, xu hướng phát triển…; so sánh các chiến dịch có thể dựa vào hoàn cảnh, diễn biến, kết quả, ý nghĩa…
Thứ ba: Lựa chọn kiến thức, đảm bảo các yêu cầu cơ bản, chính xác, ngắn gọn. Có rất nhiều sự kiện, vì vậy theo cô Trần Thị Hải, phải biết chọn lọc những gì là cơ bản nhất, sử dụng từ ngữ chính xác, cô đọng nhất. Không nên ôm đồm quá nhiều kiến thức khiến việc lập bảng trở nên nặng nề, khó theo dõi nội dung và lô-gic vấn đề.
Điều kiện lập bảng hệ thống kiến thức càng cụ thể, phong phú thì kết quả giáo dục càng cao. Cụ thể: Sự kiện hình thành phải rõ ràng, chân thực; số liệu phải chính xác, đầy đủ, có chọn lọc; vấn đề đưa ra cần được phân tích sâu sắc, biện chứng để rút ra nhận xét chính xác, khoa học.
