Điều này có thể tiếp tục giúp chúng ta vượt qua thách thức của biến đổi khí hậu và thiên tai.

Kích thước quần thể

Cách đây 300 nghìn năm, một khoảng thời gian ngắn nếu xét trên góc độ tiến hóa, có ít nhất 9 loài người sinh sống trên Trái đất. Ngày nay, chỉ còn duy nhất người hiện đại, hay gọi là người tinh khôn (Homo sapiens - H. sapiens) tồn tại. Đến nay, sự tồn vong của những loài người khác là một trong những câu hỏi lớn nhất về lịch sử tiến hóa của nhân loại.

Có nhiều giả thuyết xung quanh sự biến mất của các họ hàng của loài người hiện đại nhưng có rất ít bằng chứng để giải mã chính xác điều gì đã xảy ra. Những nghiên cứu gần đây được đăng tải trên tờ The Guardian đã cung cấp nhiều thông tin thú vị.

Từ khoảng 40 nghìn năm trước, H. sapiens là loài người cuối cùng tồn tại trên Trái đất. Giới chuyên gia đã đi từ giả thuyết lành tính, như tỷ lệ sống sót của trẻ sơ sinh trong nhóm H. sapiens cao hơn so với các giống người khác hoặc biến đổi khí hậu khiến các giống người khác tuyệt chủng. Nhưng cũng có những giả thuyết cường điệu hơn. Đơn cử, H. sapiens đã săn lùng các giống loài khác hoặc giao phối và đồng hóa di truyền của họ.

Để tìm hiểu về lịch sử tiến hóa của nhân loại, chúng ta cần ngược lại khoảng 300 nghìn năm trước, khi quần thể H. sapiens đầu tiên xuất hiện ở châu Phi. Họ trông không giống chúng ta ngày nay nhưng giống chúng ta hơn các loài người khác.

H. sapiens sở hữu hộp sọ cao, tròn với vầng trán gần như thẳng đứng, không có đôi lông mày rõ nét như người Neanderthal (Homo neanderthalensis) hay bộ hàm nhô ra phía trước của những loài người cổ xưa như Homo naledi.

Tuy nhiên, họ có cằm, điều mà những loài người khác không có được, dù giới chuyên gia chưa rõ tại sao chỉ H. sapiens sở hữu phần nhô ra này.

Đầu năm 2023, một nghiên cứu đăng tải trên tạp chí Nature đặt ra giả thuyết rằng H. sapiens có nguồn gốc từ một nơi duy nhất ở châu Phi. Bằng cách phân tích bộ gen của 290 người, các nhà nghiên cứu cho rằng H. sapiens có nguồn gốc từ ít nhất 2 quần thể sống ở châu Phi trong một triệu năm trước khi hợp nhất làm một.

Thời điểm H. sapiens di chuyển ra khỏi châu Phi cũng là vấn đề gây tranh cãi. Bằng chứng di truyền cho thấy có một cuộc di cư lớn khỏi lục địa cách đây khoảng 80 nghìn – 60 nghìn năm nhưng đó không phải là chuyến đi đầu tiên. Các nhà khoa học tìm thấy một hộp sọ

|H. sapiens ở Apidima, Hy Lạp, với niên đại ít nhất 210 nghìn năm. Trong khi đó, hồ sơ hóa thạch về các loài người cổ đại khác rất thưa thớt. Đơn cử, các cá thể Homo naledi chỉ được tìm thấy tại một địa điểm duy nhất ở Nam Phi. Nhưng dữ liệu về bộ gen của họ khá đầy đủ.

Từ bộ gen của người Neanderthal và Denisovan, các nhà nghiên cứu suy luận rằng họ sống thành từng nhóm nhỏ và thường xuyên lai giống. Trong thời kỳ thịnh vượng nhất, khoảng 52 nghìn người Neanderthal sống ở khu vực Âu – Á trước khi bắt đầu suy giảm.

Theo GS Eleanor Scerri - Viện Địa nhân học Max Planck (Đức), người Neanderthal và người Denisova có kích thước quần thể nhỏ nên sự lai giống giữa họ diễn ra nhiều hơn và bằng chứng gen thể hiện điều đó. Việc thiếu đa dạng di truyền sẽ khiến những quần thể này dễ mắc bệnh hơn, từ đó dẫn đến khả năng sống sót thấp hơn.

Người tinh khôn (Homo sapiens) là loài người duy nhất còn tồn tại đến ngày nay.

Lợi thế vượt trội

Trong khi đó, H. sapiens có các nhóm lớn hơn và tính đa dạng di truyền cao hơn. GS Chris Stringer - Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên London (Anh) giải thích, H. sapiens có các mạng lưới xã hội lớn hơn, trải rộng trên phạm vi lớn hơn.

Mạng lưới rộng lớn là một dạng “bảo hiểm” vì nếu bạn có quan hệ với những người ở xa, khi xảy ra khủng hoảng môi trường như cạn kiệt thức ăn hoặc nước uống, bạn có thể chuyển đến môi trường của họ. Họ không phải kẻ thù, mà là họ hàng của bạn.

Nhờ khả năng phục hồi xã hội này, H. sapiens có thể sống sót sau những lần thay đổi khí hậu có khả năng giết chết những cá thể hoặc loài kém thích nghi hơn.

Một nghiên cứu năm 2022 trên tạp chí Nature đã mô hình hóa các vùng khí hậu và hệ sinh thái cổ xưa nơi H. erectus, H. heidelbergensis và người Neanderthal sinh sống và phát hiện rằng họ đã mất đi một phần đáng kể số lượng do vấn đề khí hậu trước khi biến mất.

Ngoài ra, GS Stringer tin rằng, H. sapiens có một số lợi thế vượt trội hơn những họ hàng khác. Đơn cử là khả năng dệt hoặc khâu vá.

“Khi biết dệt, bạn có thể làm giỏ hoặc lưới. Kim khâu thì giúp bạn bịt kín vật liệu tốt hơn, từ đó có những chiếc lều cách nhiệt tốt hơn và có thể giữ ấm cho trẻ sơ sinh. Mạng lưới xã hội lớn sẽ giúp H. sapiens chia sẻ những kỹ thuật này một cách rộng rãi”, ông Stringer cho hay.

Một khả năng khác là H. sapiens đã đồng hóa các họ hàng vào vốn gen. Các nhà khoa học đã tìm thấy bằng chứng di truyền về điều này mặc dù đây có phải nguyên nhân dẫn đến sự biến mất của các loài khác hay không vẫn còn gây tranh cãi. Ví dụ, một số người hiện đại sống ở lục địa Á - Âu có 2% ADN của người Neanderthal. Còn một số nhóm sống ở châu Đại Dương có 2 - 4% ADN của người Denisova.

Dù sự biến mất của các loài còn gây tranh cãi nhưng chắc chắn một số loài có khả năng sinh tồn tốt hơn những loài còn lại và H. sapiens là nhóm duy nhất sống sót. Điều này phần lớn là do may mắn và hành vi của họ. Loài người hiện nay cần ý thức về việc này để vượt qua những thách thức sắp tới.