Gen Z học trên mạng xã hội: Học nhanh - hiểu mỏng?

Nhưng liệu cách này có giúp họ học tốt hơn hay đang tạo ra thế hệ “học nhanh - hiểu mỏng”?

Học mọi lúc mọi nơi

Giờ đây, TikTok, YouTube, podcast, nhóm Facebook, ChatGPT… không còn là công cụ giải trí hay giao tiếp đơn thuần mà trở thành lớp học mở của sinh viên thế hệ Z. Với đặc trưng tiếp cận công nghệ từ sớm, Gen Z đang chủ động tận dụng các nền tảng số để phục vụ học tập, từ tra cứu kiến thức, luyện kỹ năng đến trao đổi học thuật.

Trần Trung Trí - sinh viên năm 2 ngành Du lịch, Trường Đại học Sài Gòn, cho biết thường xuyên dùng YouTube để xem các video hướng dẫn kỹ năng mềm như thuyết trình, xử lý tình huống trong ngành, đồng thời dùng Google Docs cho bài làm nhóm và ChatGPT để tóm tắt tài liệu, ôn kiểm tra.

“Em thấy hiệu quả hơn ở chỗ nội dung thường được trình bày ngắn gọn, dễ hiểu, nhiều ví dụ minh họa sinh động. Đặc biệt với ngành Du lịch, những video trải nghiệm thực tế ở các điểm đến trên YouTube giúp em hình dung rõ hơn nhiều so với sách vở”, Trí chia sẻ.

Hoàng Ngọc Minh Thảo - sinh viên năm nhất, ngành Ngôn ngữ Trung, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh), cho hay thường dùng TikTok, Xiaohongshu và YouTube để học tiếng Trung. Thông qua đó tiếp xúc nhiều hơn với cách nói của người bản xứ, vừa luyện nghe, vừa học từ vựng thực tế. Bên cạnh đó, Thảo dùng AI thiết kế các bài tập để phù hợp với trình độ tiếng Trung, xem AI là công cụ hỗ trợ học tập và không hoàn toàn dựa vào AI.

“Em hay xem một kênh YouTube của một chị người Malaysia chuyên du lịch, dùng tiếng Trung nên vừa học vừa thư giãn. Em tạo ra môi trường để tiếp xúc với tiếng Trung mỗi ngày. Em vẫn ưu tiên tra cứu giáo trình, đọc các tài liệu trước, vì đó sẽ là nguồn thông tin đúng nhất mà em được học”, Thảo chia sẻ.

Một nghiên cứu công bố trên tạp chí Education Sciences (MDPI, 2025) với sự tham gia của 301 sinh viên đại học tại Việt Nam cho thấy, động cơ sử dụng mạng xã hội vì mục đích học tập không tác động trực tiếp đến điểm trung bình học tập, nhưng ảnh hưởng gián tiếp thông qua thời gian sử dụng mỗi ngày. Cụ thể, sinh viên sử dụng mạng xã hội với động cơ học thuật như tìm kiếm thông tin, chia sẻ kiến thức, có xu hướng kiểm soát thời gian tốt hơn và đạt kết quả học tập cao hơn.

Ngược lại, nếu động cơ là giải trí hoặc giao tiếp xã hội, thời gian sử dụng mạng xã hội thường kéo dài và làm giảm hiệu quả học tập. Nghiên cứu này cho thấy, hiệu quả học tập không phụ thuộc vào việc dùng mạng xã hội nhiều hay ít, mà nằm ở mục đích sử dụng và cách người học kiểm soát thời gian. Đây cũng là minh chứng rõ ràng về ảnh hưởng ngày càng lớn của mạng xã hội trong đời sống học thuật của sinh viên Gen Z.

Không thể xem nhẹ “Học tắt, học lệch”

Bên cạnh lợi ích về mặt tiếp cận nhanh, học linh hoạt và sinh động hơn, cách học qua mạng xã hội, AI cũng đặt ra nhiều hệ lụy nếu lạm dụng hoặc thiếu định hướng đúng đắn. Trần Trung Trí thẳng thắn chia sẻ: “Có thời gian em lười đọc tài liệu vì quen xem video ngắn. Điều đó khiến em ghi nhớ kiến thức không sâu, làm bài viết hay thuyết trình cũng khó có chiều sâu. Gần đây em cố gắng kết hợp lại, vừa xem, vừa ghi chú để học kỹ hơn”.

Theo cô Sophia - giáo viên tiếng Anh một trung tâm ngoại ngữ ở TP Hồ Chí Minh, việc học thông qua các video ngắn trên TikTok chưa thực sự hiệu quả như nhiều người lầm tưởng. “Định dạng video ngắn vốn được thiết kế để thu hút lượt xem, nhưng khiến người dùng rơi vào trạng thái tiếp nhận thụ động. Họ chỉ lướt mà không cần suy nghĩ, điều này dễ tạo cảm giác rằng mình đang học, trong khi thực chất không có sự tiếp thu sâu”, nữ giáo viên này nhận định.

Cũng theo giáo viên này, để kiến thức có thể áp dụng được trong thực tế, người học cần môi trường luyện tập và sự lặp lại, thay vì chỉ xem qua các nội dung ngắn. “Lạm dụng video ngắn có thể dẫn đến ảo giác nỗ lực, khi người học dành hàng giờ để lướt nhưng đến lúc thực hành lại lúng túng, không xử lý được. Tiếp thu từ nhiều nguồn là điều tốt, nhưng cần tỉnh táo lựa chọn và biết cách tận dụng công cụ như mạng xã hội hay AI sao cho hiệu quả, thay vì để chúng chi phối”, cô Sophia nói.

ThS Dương Nhật Linh - giảng viên Khoa Công nghệ sinh học, Trường Đại học Mở TP Hồ Chí Minh, cũng chỉ ra thực trạng học tắt hiện nay của sinh viên. Các em chỉ xem video tóm tắt, học “mẹo” thi nhanh mà không dành thời gian hiểu cặn kẽ bản chất. Điều này dễ dẫn đến việc nắm kiến thức hời hợt, thiếu chiều sâu và khó ứng dụng thực tế, nhất là với môn học chuyên ngành.

ThS Linh kể, có trường hợp sinh viên tải về đáp án mẫu cho báo cáo thực hành và “copy - paste” gần như nguyên vẹn, mà không biết cách giải thích hoặc trình bày lại theo ý hiểu của bản thân. Hậu quả, khi vào phòng thí nghiệm, gặp tình huống kỹ thuật sai sót phát sinh, sinh viên không biết cách điều chỉnh quy trình.

“Không chỉ vậy, một số bạn chỉ tập trung học các phần dễ lấy điểm được chia sẻ trên mạng, ví dụ như chỉ học các câu hỏi hay ra, hay thi được tổng hợp trên group Facebook, còn các nội dung hoặc kỹ năng nền tảng thì bỏ qua mà quên tính hệ thống, kiến thức nền mới giúp phát triển lâu dài. Điều này dễ khiến lỗ hổng kiến thức ngày một lớn, về sau khó bổ sung”, ThS Linh cảnh báo.

Đồng quan điểm, TS Bùi Văn Thời - Phó Trưởng khoa Quản trị kinh doanh, Trường Đại học Nguyễn Tất Thành nhận định, nội dung các video clip trên mạng xã hội chia sẻ thường rút gọn, không phân tích chi tiết như giáo trình và tài liệu tham khảo nên sinh viên sẽ bị thiếu kiến thức nền tảng. Hơn nữa, nhiều thông tin chia sẻ trên TikTok, YouTube chưa được kiểm duyệt, không đúng như sách chuyên ngành.

Bên cạnh đó, kỹ năng học kinh doanh qua mạng xã hội thường chưa được hệ thống hóa, rời rạc. Vì vậy, sinh viên thiếu kiến thức nền tảng về phân tích các yếu tố môi trường bên trong doanh nghiệp, môi trường bên ngoài doanh nghiệp và phân tích SWOT (điểm mạnh - điểm yếu - cơ hội - thách thức) để hình thành chiến lược. Các video ngắn thường đưa ra các chỉ dẫn ngắn gọn, ít phân tích nguyên nhân gốc rễ của vấn đề, ít đối sánh nên sinh viên không biết bản chất và hình thành được giải pháp.

TS Thời chia sẻ thêm, ông từng gặp trường hợp sinh viên áp dụng sai kiến thức từ mạng xã hội trong các bài tập, dự án kinh doanh, khởi nghiệp. Cụ thể như, sinh viên đưa ra các sản phẩm, dịch vụ hoặc mô hình kinh doanh đã có sẵn trên mạng xã hội, thiếu tính sáng tạo; trường hợp khác sinh viên trích dẫn nguồn dữ liệu thứ cấp từ một video trên mạng xã hội thiếu nguồn chính thống và không đáng tin cậy.

“Tôi không chỉ trừ điểm, mà còn nhắc nhở sinh viên về tính khả thi của một dự án phụ thuộc nhiều vào tính mới hay điểm độc đáo, khác biệt của sản phẩm, dịch vụ hay mô hình kinh doanh. Đồng thời, chỉ ra các lỗ hổng trong lập luận và hướng dẫn sinh viên cách tra cứu các nguồn dữ liệu thông tin đáng tin cậy”, TS Thời nói.

Công nghệ không có lỗi

Trước xu hướng sinh viên học qua mạng xã hội và công cụ số ngày càng phổ biến, nhiều giảng viên cho rằng thay vì cấm đoán, điều quan trọng là phải định hướng đúng cách. ThS Dương Nhật Linh, có thể triển khai các lớp kỹ năng số cho sinh viên với các bài tập thực tế như yêu cầu sinh viên tìm kiếm một bài báo khoa học có liên quan đến chủ đề học, kiểm chứng nguồn thông tin đó bằng nhiều cách, sau đó tóm tắt lại bằng video hoặc infographic đăng lên group học tập chung. Đây là cơ hội để sinh viên vừa rèn luyện kỹ năng sàng lọc thông tin, vừa tập trình bày sáng tạo, lại học hỏi lẫn nhau.

Một số giảng viên cho phép sinh viên sử dụng ChatGPT để nghiên cứu tài liệu, nhưng yêu cầu phản biện kết quả do AI đưa ra hoặc trình bày phần mở rộng riêng, qua đó đảm bảo sinh viên không chỉ phụ thuộc máy mà còn phát triển tư duy độc lập. Lớp học còn tổ chức các buổi tranh luận về một chủ đề mới, do AI hoặc mạng xã hội gợi ý, giúp sinh viên rèn kỹ năng thuyết trình, bảo vệ quan điểm cá nhân.

“Giảng viên với vai trò người hướng dẫn thay vì kiểm soát bài, họ nên làm mentor, giúp sinh viên biết kết hợp nguồn online với kiến thức gốc, nhận ra giá trị cốt lõi của bài học. Như vậy, với sự hướng dẫn đúng đắn, sinh viên sẽ chủ động học hỏi, biết kết hợp đa nguồn tri thức, nhưng vẫn giữ tư duy phản biện, sáng tạo của bản thân”, ThS Linh nói.

ThS Linh cho biết thêm, sinh viên công nghệ sinh học hiện nay tận dụng hiệu quả mạng xã hội và công cụ số để học tập. Nhiều em tham gia nhóm “Sinh viên Công nghệ sinh học Việt Nam” trên Facebook để cập nhật kỹ thuật mới, chia sẻ tài liệu quý, hỏi kinh nghiệm làm khóa luận, thực tập hay phân tích hình ảnh thí nghiệm thực tế. Một số nhóm học còn tự tổ chức ôn tập qua Google Meet, Zoom, cùng học phần mềm như BLAST, MEGA hoặc quay video đóng vai kỹ thuật viên hướng dẫn quy trình PCR để vừa học, vừa hỗ trợ bạn khác trong lớp. Nhiều sinh viên năm cuối ứng dụng AI để đối chiếu hình ảnh vi sinh vật trong nghiên cứu khoa học cấp trường.

Tuy nhiên, vẫn có sinh viên chủ quan, nghĩ rằng học mạng là đủ mà xem nhẹ thực hành. “Với đặc thù ngành, các giảng viên thường nhấn mạnh, công nghệ giúp học nhanh và đa chiều, nhưng không thể thay thế trải nghiệm thực tế trong phòng lab hay qua dự án. Mạng xã hội và AI nên là công cụ hỗ trợ, không phải giải pháp thay thế hoàn toàn”, ThS Linh đúc kết.

Với TS Thời, ông cho rằng, việc học kinh doanh qua mạng xã hội giúp sinh viên rèn luyện tư duy chiến lược, kỹ năng phân tích thị trường thông qua các video chia sẻ về thông tin thị trường cũng như kinh nghiệm của các chuyên gia, doanh nhân và marketer. Sử dụng các nền tảng TikTok, YouTube cho phép cập nhật nhanh kiến thức, kỹ năng thông qua các clip sinh động, ngắn gọn, dễ hiểu.

Riêng ChatGPT với việc hỏi đáp tức thì giúp tiết kiệm thời gian và chi phí, sử dụng các phương tiện này giúp sinh viên có thể chủ động học tập trên điện thoại, laptop mọi lúc mọi nơi mà không bị giới hạn thời gian, không gian học tập như học tại lớp hoặc thư viện. Do đó, sinh viên tiếp cận nhanh với xu hướng thị trường, nâng cao khả năng quan sát, phân tích các phản ứng của thị trường với góc nhìn đa chiều, linh hoạt.

“Sinh viên phải thường xuyên trao đổi với thầy cô để nhận phản biện và góp ý. Đồng thời, các em cần chọn lọc các nội dung, nguồn thông tin chính thống để học tập, tránh lan truyền thông tin sai lệch, không rõ nguồn và hãy kiểm chứng trước khi chia sẻ”, TS Thời nói.