Đánh thức ký ức chợ xưa Hà Nội

Triển lãm trực tuyến “Ký ức chợ xưa” công bố nhiều hình ảnh về chợ Đồng Xuân, chợ Bưởi, các phiên chợ truyền thống và những gánh hàng rong trên khắp phố phường Hà Nội từ thế kỷ 19. 

Nét văn hóa Hà Nội

Triển lãm do Trung tâm Lưu trữ quốc gia I - Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước tổ chức, diễn ra vào ngày 25/4. Triển lãm sẽ tái hiện sống động, chân thực nhất về chợ xưa. Công chúng sẽ được quay về một thời lịch sử Kẻ Chợ - qua sự kết hợp giữa tài liệu, tư liệu, hình ảnh với các hiệu ứng âm thanh ánh sáng.

Tài liệu của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I cho thấy, trong lịch sử kinh đô Thăng Long xưa và Hà Nội nay đã là một trung tâm kinh tế - văn hóa lớn của cả nước. Trong đó, chợ đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của vùng đất này. Nền kinh tế dựa trên mạng lưới chợ hình thành giữa khu phố cổ Hà Nội và vùng lân cận.

Vì vậy, không phải ngẫu nhiên mà Hà Nội còn được gọi là Kẻ Chợ - nơi hội họp buôn bán đông đúc nhất. Trải qua thời gian, chợ Hà Nội đã có nhiều thay đổi, nhưng nét đẹp chợ xưa còn mãi như một phần của bản sắc văn hóa - lịch sử.

Ngoài những chợ lớn, Thăng Long - Hà Nội còn vô số chợ nhỏ, chợ lưu động không tên. Ở đó, những người bán hàng rong, người tự sản xuất mang sản phẩm của mình ra bán, chẳng cần hàng quán và họp ở tất cả những nơi nào đông người qua lại.

Paul Bourde - thông tín viên thời báo “Le Temps” ở Bắc Kì năm 1883 - đã viết: “Thành phố biến thành một cái chợ mênh mông ngoài trời. Cứ 6 ngày lại có một phiên chợ Hà Nội, lái buôn và thợ thủ công từ các làng mạc xung quanh kéo tới...

Những người nông dân bày bán hàng hóa của mình trong chiếc khăn vải, trong rổ, hoặc ngay trên mặt đất nếu hàng không sợ hư hỏng. Ngày xưa, mặt phố tràn ngập người”.

Tài liệu do Trung tâm Lưu trữ quốc gia I khẳng định, trong tâm thức người Việt, chợ không đơn thuần chỉ là nơi mua bán hàng hóa, mà còn là một loại hình sinh hoạt văn hóa - nơi gặp gỡ, trao đổi thông tin, tạo sự gắn kết.

Ở mỗi vùng miền, hình thức tổ chức chợ có thể mang hơi thở cuộc sống và dấu ấn khác nhau, nhưng đều đóng vai trò thiết yếu trong cuộc sống hàng ngày.

Ký ức về gánh hàng rong

Chợ đất kinh kỳ không đơn thuần là tập trung một chỗ, mà còn xuất hiện chợ lưu động hoặc những gánh hàng đơn lẻ. Trong đó, hàng rong đã trở thành một nét văn hóa mang bản sắc Hà Nội.

Bởi vậy khi nhắc về Hà Nội, người ta không thể quên những gánh hàng rong cùng tiếng rao đong đầy ký ức. Chẳng ai biết gánh hàng rong có từ bao giờ, chỉ biết nét văn hóa đó đã gắn liền với những thăng trầm của mảnh đất này. Qua thời gian cùng những biến thiên thời cuộc, Hà Nội đã khác xưa và gánh hàng rong cũng vậy.

Theo mô tả của Baron - một du khách người Anh đến Thăng Long vào thế kỉ 17: “Thăng Long có nhiều chợ nhưng vẫn có người bán hàng rong, họ bán các mặt hàng do chính họ làm ra. Vì không phải dân Thăng Long nên họ không thể mở cửa hàng ở các phường nghề”.

Thực tế cho thấy, người bán hàng rong chủ yếu là nông dân, thợ thủ công ở các làng mạc lân cận Thăng Long. Họ nghèo, không có tiền đóng các loại thuế phí chợ nên đành bán hàng ở bất kể nơi nào có người qua lại.

Cảnh bán hàng rong xưa được Labarthe – tác giả cuốn “Hanoi, capitale du Tonkin” - mô tả: “Đột nhiên ở đầu phố, theo bước chân chạy đều của hai lính mặc quần áo đỏ và trong tiếng trống, người ta thấy giãn ra một lối đi.

Ngay lập tức mọi tiếng động ngừng hẳn. Những người bán hoa quả, thịt lợn... cùng với hàng hóa biến mất như có phép lạ. Viên quan đi qua, chợ trở lại bình thường”.

Hà Nội đổi khác khi chính thức trở thành nhượng địa của Pháp vào năm 1888. Chính quyền quản lý xã hội theo luật của Pháp quốc. Trong giai đoạn này, thuế chợ là nguồn thu chính của ngân sách nên thành phố cho tăng số phiên các chợ.

Họ áp thuế môn bài và thuế chợ đối với người bán hàng, kể cả người bán hàng rong. Nghị định ngày 1/1/1894 của Đốc lý Hà Nội quy định: Người bán hàng rong phải được Đốc lý cấp phép và giấy phép có thời hạn tối đa là 3 tháng.

Để đảm bảo đường phố được thông thoáng sạch đẹp, chính quyền cũng ban hành những quy định về việc sử dụng vỉa hè để bán hàng. Tài liệu của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I cho thấy, việc bán hàng trên vỉa hè được cấp phép theo từng năm và chỉ được diễn ra trên các phố trong khu buôn bán (khu phố cổ ngày nay).

Người bán hàng rong cũng phải chịu các thuế phí theo quy định. Vì thế, những gánh hàng rong cũng chính là một trong hai nguồn thu lớn của ngân sách. Với Nghị định ngày 10/6/1933, chính quyền cho phép các hàng rong đã đóng thuế và có giấy phép được qua lại các phố. Tuy nhiên, chỉ được đỗ lại đủ thời gian để bán hàng cho khách, không được đỗ ở một nơi nhất định, hoặc tụ tập làm huyên náo, cản trở việc đi lại.

Trải qua hàng trăm năm, những gánh hàng rong vẫn lặng lẽ bên lề, âm thầm tồn tại gìn giữ một nét văn hóa riêng của Hà Nội. Gánh hàng rong đã trở thành một hình ảnh bình dị, mộc mạc in sâu trong tâm thức của những người đã từng sống, từng đi qua và gắn bó với mảnh đất Hà thành.