Cô gái Ba Na số hóa ngôn ngữ quê hương, góp phần lan tỏa giáo dục vùng cao

Từ tình yêu tiếng mẹ đẻ đến ý tưởng công nghệ

Năm 2014, sau khi tốt nghiệp ngành Công nghệ điện tử máy tính tại Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông (TP. Hồ Chí Minh), chị Aya quyết định trở về quê nhà, công tác tại Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Đak Đoa (nay là Trung tâm Văn hóa - Thông tin và Thể thao xã Đak Đoa, tỉnh Gia Lai).

Trong công việc biên dịch và đọc bản tin tiếng Ba Na phục vụ đồng bào địa phương, Aya nhận ra một điều tưởng chừng đơn giản: Là người con của dân tộc Ba Na nhưng chị lại chưa thật sự hiểu sâu về ngôn ngữ của dân tộc mình. Nhiều từ ngữ chị vẫn phải tra cứu, cách phát âm cũng chưa thật chuẩn.

Chị Aya suy nghĩ, nếu ngay cả người trẻ trong buôn còn gặp khó khăn, thì học sinh hay cán bộ người Kinh công tác vùng dân tộc sẽ càng khó tiếp cận tiếng Ba Na hơn. Từ trăn trở ấy, chị bắt đầu tìm hiểu về chữ viết, ngữ pháp và các phương ngữ của tiếng Ba Na. Trong quá trình học tại lớp tiếng Ba Na ở Trung tâm Giáo dục thường xuyên, Aya càng nhận ra sự phong phú của tiếng mẹ đẻ – mỗi nhóm người Ba Na lại có cách dùng từ, cách nói khác nhau.

Thế nhưng, việc học lại gặp khó khăn khi tài liệu tra cứu chủ yếu là "Từ điển Kinh - Ba Na" bản giấy, dày hơn 700 trang, cồng kềnh và ít phổ biến. Người học muốn tra một từ phải lật giở từng trang, rất mất thời gian. Từ đó, Aya nảy ra ý tưởng tạo một phiên bản số hóa của cuốn từ điển – gọn nhẹ, dễ tra cứu, có thể mang theo bên mình mọi lúc, mọi nơi.

Tháng 8/2024, chị Aya bắt tay vào hiện thực hóa ý tưởng. Với kiến thức công nghệ thông tin được học trong trường, chị bắt đầu nghiên cứu ngôn ngữ lập trình mới, tự mày mò qua tài liệu và hỏi han bạn bè trong giới công nghệ.

Sau giờ làm việc ở cơ quan, Aya mới có thể ngồi bên máy tính đến tận khuya. Từng dòng mã, từng ký tự tiếng Ba Na được chị nhập cẩn thận từ cuốn "Từ điển Kinh - Ba Na" xuất bản năm 1994 do Sở Giáo dục và Đào tạo Gia Lai biên soạn, ông Siu Pêt làm chủ biên.

Đó là một cuốn từ điển công phu, chứa hơn 3.000 từ thông dụng. Aya không chỉ nhập lại dữ liệu, mà còn mở rộng, bổ sung thêm gần 3.000 từ mới, cùng nhiều ví dụ gắn với đời sống hàng ngày để người dùng dễ hiểu, dễ học.

Đặc biệt, chị tự thu âm phát âm cho toàn bộ gần 6.000 từ với mong muốn mỗi người khi học tiếng Ba Na không chỉ đọc mà còn nghe được cách phát âm chuẩn. Sau gần một năm miệt mài, tháng 8/2025, ứng dụng “Từ điển tiếng Kinh - Ba Na” chính thức hoàn thiện. Ứng dụng hoạt động ổn định trên cả hai hệ điều hành Android và iOS, cho phép người dùng tra cứu nhanh, nghe phát âm chuẩn, hoàn toàn miễn phí.

Lan tỏa tình yêu tiếng dân tộc bằng công nghệ

Ngay sau khi ra mắt, ứng dụng của Aya nhận được sự quan tâm của giáo viên, học sinh và cán bộ địa phương. Với các trường vùng đồng bào dân tộc thiểu số, đặc biệt là nơi có đông học sinh Ba Na, ứng dụng trở thành công cụ hữu ích giúp thầy cô và học trò học tiếng dân tộc thuận tiện, sinh động hơn.

Đối với Aya, công trình này không chỉ là sản phẩm công nghệ mà còn là “cây cầu” kết nối quá khứ với hiện tại, giữa truyền thống và hiện đại.

“Ngôn ngữ là linh hồn của dân tộc. Nếu để nó mai một, chúng ta sẽ mất đi một phần gốc rễ. Tôi chỉ mong mọi người, đặc biệt là thế hệ trẻ, có thêm công cụ để học và giữ gìn tiếng nói của cha ông”, chị bộc bạch.

Aya cho biết, ứng dụng hiện được mở miễn phí cho mọi người. Tuy nhiên, chị hy vọng trong thời gian tới sẽ có cơ quan, tổ chức chuyên môn tiếp nhận, phát triển và mở rộng ứng dụng, để nhiều người có thể sử dụng.

Em Khăo, học sinh lớp 8, Trường THCS Võ Thị Sáu (xã Đak Đoa) chia sẻ: “Em rất thích vì ứng dụng dễ dùng. Có những từ em nghe ông bà nói nhưng không hiểu, giờ chỉ cần gõ vào điện thoại là biết nghĩa và nghe cách phát âm đúng”.

Tương tự, cô Hmop, giáo viên Trường Tiểu học số 1 Glar (xã Đak Đoa) cho biết, học sinh trong trường đa phần là người Ba Na. Do đó, ứng dụng “Từ điển tiếng Kinh - Ba Na” rất thiết thực và ý nghĩa. Thông qua ứng dụng này cô và trò hiểu và phát âm ngôn ngữ địa phương chuẩn hơn.

Chị Mai Thị Như Ngọc, Bí thư Đoàn xã Đak Đoa, đánh giá: Aya là đoàn viên năng động, có tinh thần cống hiến. Ứng dụng mà chị làm ra không chỉ bảo tồn ngôn ngữ dân tộc, mà còn góp phần hỗ trợ cán bộ, công chức khi công tác tại vùng dân tộc Ba Na có thể dễ dàng tiếp cận, học tập, giao tiếp.