Từ sự sụp đổ của các hiệp ước kiểm soát vũ khí hạt nhân cho đến những lo ngại thế giới có thể tiến gần hơn đến việc sử dụng vũ khí hạt nhân sau cuộc xung đột Ukraine đã khiến năm 2023 được coi là năm mang bước ngoặt với vũ khí hạt nhân toàn cầu.
Chế độ kiểm soát vũ khí hạt nhân đang sụp đổ
Năm 2023, thế giới chứng kiến sự xói mòn đáng kể cấu trúc kiểm soát vũ khí hạt nhân, liên quan đến hai cường quốc hạt nhân lớn – Nga và Mỹ.
Vào tháng 2/2023, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã tuyên bố trong bài phát biểu trước Quốc hội Liên bang rằng Moscow sẽ ngừng tham gia Hiệp ước cắt giảm vũ khí chiến lược (New START), thỏa thuận kiểm soát vũ khí hạt nhân cuối cùng còn lại giữa Nga và Mỹ.
Ông Putin cho biết Washington đang thúc ép Moscow tôn trọng các cam kết theo hiệp ước trong khi bản thân họ lại không làm như vậy.
Ông cũng nói rõ rằng Nga chỉ đình chỉ chứ không chấm dứt việc tham gia thỏa thuận.
Nikolai Sokov, một thành viên cấp cao tại Trung tâm giải trừ quân bị và không phổ biến vũ khí ở Vienna, nhận định: "Kể từ đó, những rủi ro liên quan đến xung đột hạt nhân có thể xảy ra đã trở nên trầm trọng hơn vào mùa xuân và mùa hè trong bối cảnh cuộc phản công sắp xảy ra vào thời điểm đó của Kiev được các quan chức Ukraine liên tục công bố".
"Mối đe dọa sử dụng hạt nhân là cao nhất kể từ năm 1962 (chẳng hạn như cao hơn năm 1983). Hầu như không phải ngẫu nhiên, cuộc tranh luận công khai ở Nga về việc hạn chế sử dụng hạt nhân đã bắt đầu - lần đầu tiên trong kỷ nguyên hạt nhân, vấn đề này được thảo luận một cách cởi mở và thẳng thắn đến vậy.
Vì vậy nó thật đáng chú ý. Cuộc phản công bị coi là thất bại của Ukraine đã ổn định tình hình hạt nhân. Đáng lưu ý là chưa bao giờ việc sử dụng vũ khí hạt nhân chống lại Ukraine được thảo luận ở Nga - nếu vũ khí hạt nhân được sử dụng, điều này sẽ chống lại NATO, trực tiếp hoặc gián tiếp", Sokov nói.
Một đòn giáng khác vào khuôn khổ kiểm soát vũ khí hạt nhân toàn cầu xảy ra vào cuối năm 2023 khi Nga thu hồi phê chuẩn Hiệp ước cấm thử hạt nhân toàn diện (CTBT), với lý do Washington từ chối phê chuẩn thỏa thuận.
Bất chấp nhiều lời đảm bảo từ các quan chức Nga rằng Moscow sẽ tiếp tục tuân thủ lệnh cấm thử hạt nhân, một số nước phương Tây đã chỉ trích động thái này và kêu gọi Nga xem xét lại lập trường của mình.
Bình luận về tất cả những diễn biến trong việc kiểm soát vũ khí hạt nhân vào năm 2023, MV Ramana, giám đốc Viện các vấn đề toàn cầu Liu tại Đại học British Columbia nói rằng, nguy cơ xảy ra đối đầu quân sự trực tiếp giữa Moscow và Washington vẫn khá cao.
Chuyên gia nhấn mạnh: "Luôn có nguy cơ xảy ra chiến tranh hạt nhân giữa Mỹ và Nga và điều đó vẫn tiếp tục xảy ra".
Chia sẻ hạt nhân đạt được chiều hướng mới
Năm 2023 vừa qua cũng chứng kiến Nga đặt vũ khí hạt nhân bên ngoài đất nước, điều mà nhiều quan chức cho rằng phản ánh các thỏa thuận chia sẻ hạt nhân của Mỹ với các đồng minh ở châu Âu.
Vào cuối tháng 3, Tổng thống Nga tuyên bố Moscow và Minsk đã đồng ý đặt vũ khí hạt nhân chiến thuật của Nga tại Belarus mà không vi phạm các cam kết không phổ biến vũ khí hạt nhân của Nga.
Thỏa thuận này cũng bao gồm việc xây dựng cơ sở lưu trữ và đào tạo. Các quan chức Nga cho biết quyết định này được đưa ra một phần nhằm đáp lại sự hiện diện ngày càng tăng của vũ khí hạt nhân của Mỹ trên khắp NATO.
Sokov cho biết, việc chia sẻ hạt nhân của Nga với Belarus là một trong những thay đổi quan trọng trong bối cảnh vũ khí hạt nhân toàn cầu vào năm 2023, đồng thời cho biết thêm rằng thỏa thuận giữa Moscow và Minsk "bị đánh giá thấp".
"Bất kỳ sự thay đổi nào về tình hình hạt nhân đều là một tín hiệu lớn, rất hữu hình.
Nói tóm lại, số lượng vũ khí hạt nhân đã gia tăng và hơn nữa, trọng tâm là Đông Âu. Do căng thẳng gia tăng ở khu vực đó, bao gồm cả Biển Baltic liền kề", chuyên gia tiếp tục.
Trong khi đó, truyền thông đưa tin vào mùa thu, trích dẫn các tài liệu ngân sách của Không quân Mỹ cho năm tài chính 2024, rằng Mỹ có thể đang lên kế hoạch xây dựng một khu vực đặc biệt tại căn cứ Lakenheath do Mỹ thuê ở Vương quốc Anh để có thể triển khai vũ khí hạt nhân của Mỹ ở Vương quốc Anh.
Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Nga Maria Zakharova chỉ trích các kế hoạch tiềm năng này đồng nghĩa với việc Mỹ sẽ đưa vũ khí hạt nhân của Mỹ trở lại đất Anh lần đầu tiên kể từ khi họ rút quân cách đây 15 năm.
Nâng cấp vũ khí hạt nhân
Khi căng thẳng gia tăng giữa các cường quốc chủ chốt trên toàn cầu, họ ngày càng tham gia sâu hơn vào việc hiện đại hóa năng lực quân sự của mình, bao gồm cả năng lực hạt nhân. Washington được cho là đã thực hiện một số bước theo hướng này.
Vào tháng 3, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã cấp 37,7 tỷ USD để hiện đại hóa hạt nhân trong ngân sách quốc phòng năm tài chính 2024.
Nhiều tháng sau, Lầu Năm Góc cho biết Mỹ sẽ theo đuổi việc phát triển một biến thể hiện đại của bom trọng lực hạt nhân B61.
Sokov tin rằng Washington sẽ tiếp tục nỗ lực hiện đại hóa năng lực hạt nhân của mình.
Chuyên gia này cho biết: "Mỹ đã bắt đầu con đường hiện đại hóa mới, tất nhiên sẽ còn tiếp tục trong thời gian dài. Những việc này không được thực hiện nhanh chóng. Chúng tôi đang xem xét nâng cấp nghiêm túc về chất lượng ở đó".
Nga cũng đã có những nỗ lực đáng kể để nâng cấp khả năng chiến đấu của lực lượng hạt nhân chiến lược của mình.
Theo tập đoàn vũ trụ nhà nước Nga Roscosmos, vào tháng 9, nước này đã đưa hệ thống tên lửa chiến lược Sarmat vào trực chiến, với loại vũ khí có khả năng mang đầu đạn hạt nhân này được kỳ vọng sẽ tăng cường đáng kể lực lượng tên lửa chiến lược của Nga.
Ngựa ô trong cuộc chạy đua vũ trang sắp xảy ra
Các chuyên gia cho biết, Trung Quốc là một nhân tố quan trọng khác vào năm 2023.
Đặc biệt, Mỹ đã bày tỏ mối quan ngại ngày càng tăng đối với vũ khí hạt nhân của Trung Quốc và cáo buộc Bắc Kinh "thiếu minh bạch" liên quan đến cáo buộc nước này tích tụ vũ khí hạt nhân nhanh chóng.
Washington đã cảnh báo rằng Trung Quốc vẫn là một bên tham gia chính trong lĩnh vực này trong tương lai.
Lầu Năm Góc cho biết trong báo cáo tháng 10 trước Quốc hội rằng Trung Quốc đã sở hữu 500 đầu đạn hạt nhân vào năm 2023 và dự kiến sẽ có hơn 1.000 đầu đạn hạt nhân hoạt động vào năm 2030.
"Người ta chỉ có thể suy đoán về lý do Trung Quốc mở rộng kho vũ khí hạt nhân của mình. Một lý do có thể là lo ngại về chương trình phòng thủ tên lửa của Mỹ.
Kho vũ khí ngày càng tăng có nghĩa là Trung Quốc sẽ không dễ bị ảnh hưởng bởi các mối đe dọa quân sự từ Mỹ hoặc NATO, cũng như khả năng của nước này trong việc chống lại các mối đe dọa quân sự từ Mỹ hoặc NATO", Ramana lập luận.
Tuy nhiên, Sokov lặp lại quan điểm về sự thiếu rõ ràng về động cơ của Trung Quốc, tuy nhiên, tuyên bố rằng nước này có thể tìm kiếm một "thế trận hạt nhân có khả năng sống sót cao hơn" trong bối cảnh tình hình địa chính trị ngày càng tồi tệ.
"Mặc dù khó có thể đạt đến đẳng cấp như Nga hay Mỹ, nhưng chúng ta đang nói về một tam giác hạt nhân 'thực sự', khó chính thức hóa hơn rất nhiều so với sự cân bằng song phương giữa Mỹ-Xô/Nga. Do đó, sẽ có nhiều điều không chắc chắn hơn, càng có thêm động cơ cho một cuộc chạy đua vũ trang", chuyên gia này nhận định.
Iran đã có khả năng tự phát triển bom hạt nhân chưa?
Iran và chương trình hạt nhân gây tranh cãi của nước này tiếp tục được chú ý kể từ khi cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố nước này rút khỏi Kế hoạch hành động toàn diện chung (JCPOA) vào năm 2018.
Vấn đề này thậm chí còn thu hút sự chú ý nhiều hơn vào năm 2023 trong bối cảnh các cuộc đàm phán về vấn đề hạt nhân bị đình trệ, việc gia hạn thỏa thuận và tiến bộ được cho là của Tehran trong việc làm giàu uranium lên mức cao.
Vào tháng 10, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế cho biết trong một báo cáo rằng Iran đã làm giàu đủ uranium có độ tinh khiết lên tới 60%, gần mức cấp độ vũ khí, cho 3 quả bom hạt nhân.
Sokov nói: "Không còn nghi ngờ gì nữa, Iran có thể có được vũ khí hạt nhân - họ có mọi thứ để làm điều đó ngoại trừ quyết định chính trị.
Mặc dù rất khó để dự đoán một cách chắc chắn, nhưng có vẻ như Iran sẽ không đưa ra quyết định như vậy trong tương lai gần".
Chuyên gia này cũng cho rằng việc khởi động lại JCPOA có thể thực hiện được trong "vài năm" nếu nó được định hình lại.
