Từ một người yêu thích động vật, TS Nguyễn Thiên Tạo trở thành nhà khoa học nghiên cứu về bảo tồn đa dạng sinh học. Cơ duyên đưa anh nghiên cứu sâu về rắn độc và trở thành “cứu tinh” của nhiều người bị rắn cắn.

Cơ duyên dẫn lối

PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo, chuyên gia hàng đầu nghiên cứu về rắn độc ở Việt Nam, hiện là Trưởng phòng Quản lý tổng hợp của Viện Nghiên cứu hệ gen, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam.

Hẹn gặp PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo không dễ. Không phải bởi anh khó tính, mà bởi anh quá bận. “Mấy hôm nay tôi cứ liên tục đi cấp cứu các trường hợp rắn cắn, toàn là các trường hợp hỏa tốc, không thể chậm trễ, nên thực sự bận không kịp mở mắt”, anh cho biết khi cứ lần lữa mãi cuộc hẹn với tôi.

Sinh năm 1982, anh Tạo là người yêu thích khám phá các loài bò sát như rắn, ếch, nhái... tại vườn nhà và trên những cánh đồng quê hương từ lúc bé. Yêu thiên nhiên và ham mê tìm hiểu loài rắn lại tiếp nối khi anh học theo học chuyên ngành Động vật xương sống, Khoa Sinh học (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên Hà Nội) cũng như nghiên cứu chuyên sâu về các loài rắn độc sau này.

“Nhiều người hỏi tôi làm khoa học có phải là cơ duyên hay không, tôi cũng không biết trả lời thế nào. Khi đỗ vào Khoa Sinh học – Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, tìm hiểu nghiên cứu về bảo tồn đa dạng sinh học thì tôi thấy Việt Nam là một trong những đất nước có đa dạng sinh học rất cao. Tôi lựa chọn đăng ký theo học bộ môn động vật có xương sống và có tham gia một số chương trình tình nguyện viên về bảo tồn”, PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo chia sẻ.

Sau khi ra trường, thông qua giới thiệu của một người thầy, anh làm việc trong dự án quốc tế tại Vườn quốc gia Cúc Phương về công tác bảo tồn. Công việc của anh là hỗ trợ chuyên gia các nước sang rừng Cúc Phương làm việc. Mỗi chuyến đi đều vô cùng vất vả. Đi suốt đêm để thu thập mẫu, rồi chụp ảnh, ghi chép chi tiết từng mẫu vật… Ăn, ngủ, nghỉ đều ở trong rừng. Những chuyến đi vừa vất vả, vừa nguy hiểm. Những con rắn có thể vắt vẻo trên cành cây, trong bụi rậm, trên đường đi.

Anh kể, ban đầu anh hoàn toàn không biết mình được làm việc cùng các chuyên gia hàng đầu thế giới về động vật học. Chỉ thấy rằng, mỗi ngày đi cùng họ là anh có thêm bao nhiêu kiến thức thú vị về loài bò sát mà không phải ai cũng có. Anh cũng không hề biết rằng, ánh mắt chăm chú lắng nghe và ghi chép tỉ mỉ mỗi khi các chuyên gia trao đổi cùng sự xông xáo trong công việc đã để lại ấn tượng đặc biệt với GS Nicolai Orlov, người mà sau này anh mới biết là chuyên gia đầu ngành về rắn.

Kết thúc chuyến đi, GS Nicolai Orlov hỏi anh nếu yêu thích công việc phân loại học về rắn, ông sẵn sàng truyền nghề. Rồi, ông không chỉ dạy anh cách phân loại rắn, mà biết anh khao khát chụp hình các mẫu vật, ông đã tặng anh một chiếc Nikon “xịn”. “Với một sinh viên nghèo, chưa có việc làm ổn định, thì món quà ngang giá chiếc xe máy ấy cứ như một giấc mơ. Chính tấm lòng cùng tài năng của vị giáo sư đã thôi thúc chàng trai trẻ tiếp tục đi sâu vào công việc mà dường như mọi người chỉ nghe thôi đã sởn da gà”, TS Tạo kể.

Từ đó, mỗi lần sang Việt Nam, người đầu tiên GS Nicolai Orlov gọi là anh. Bởi ông luôn muốn có một người trợ giúp đắc lực, thông minh, tận tụy, đam mê công việc. Tạo kể, được làm việc cùng các chuyên gia nổi tiếng thú vị vô cùng.

Anh học được từ kỹ năng đi rừng, cách thu thập tư liệu, đến kiến thức phong phú về rắn với tập tính từng loài: Loài nào chuyên sống trên cây, loài nào ở dưới đất; loài nào độc, loài nào không. Riêng rắn lục ở trên cây cũng có loại độc, có loại không.

“Mỗi con vật đều tồn tại một sứ mệnh. Đặc biệt, những con rắn còn giúp dự báo thời tiết, biến đối khí hậu. Vì thế, nghiên cứu, tìm hiểu về chúng và phát hiện những loài rắn mới ở Việt Nam cho khoa học là điều hết sức lý thú” - TS Tạo chia sẻ.

Xây dựng cơ sở dữ liệu dịch tễ về rắn độc

PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo cho biết, ở Việt Nam, nhiều loài rắn, trong đó có các loại rắn độc như hổ mang, cạp nong, cạp nia, rắn lục xanh… nên nếu ai đó không may bị tai nạn rắn độc cắn có thể gây tử vong hoặc để lại những di chứng, tàn phế.

Mỗi năm, theo ghi nhận có khoảng 30 nghìn trường hợp bị rắn cắn và công tác điều trị rất tốn kém ở các bệnh viện. Vì vậy, việc nghiên cứu các công trình về rắn độc đặc biệt phát triển sản xuất huyết thanh kháng nọc rắn được xếp vào Danh mục các nhóm thuốc thiết yếu phải có của Tổ chức Y tế Thế giới, trong đó có Việt Nam.

Với hơn 200 loài rắn, trong đó khoảng 25% là rắn độc, Việt Nam là nước đầu tiên trên thế giới chế tạo ra huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu và người Việt Nam cũng là người đầu tiên trên thế giới được sử dụng huyết thanh kháng nọc rắn.

Việt Nam đã điều chế thành công các loại huyết thanh kháng nọc rắn hổ đất, lục tre, hổ chúa và chàm quạp nhưng một số loại huyết thanh khác vẫn phải nhập khẩu. Sản xuất được huyết thanh để tự chủ trong công tác điều trị rắn cắn tại Việt Nam là chiến lược lâu dài mà Bộ Y tế chủ trương thực hiện nhiều năm qua.

Sau nhiều năm lăn lộn nghiên cứu từ thực địa đến mẫu vật phẩm của bệnh nhân bị rắn cắn, PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo đã xây dựng được cơ sở dữ liệu ban đầu về dịch tễ rắn độc và xác định được các loài rắn độc thường gặp để có cơ sở khoa học quan trọng cho công tác nghiên cứu phát triển sản xuất huyết thanh kháng nọc độc của một số loài rắn thường gặp. Những nghiên cứu chuyên sâu của PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo đã có thể sàng lọc được một số loài rắn độc phổ biến.

Anh đã xây dựng dữ liệu về hình ảnh và phân bố chi tiết từng loài rắn độc ở Việt Nam. Những hình ảnh chụp về rắn cũng như quá trình lấy nọc rắn đều do anh và nhóm chuyên gia quốc tế thực hiện mà người tâm huyết hỗ trợ anh là Giáo sư Nikolai Or (Viện Hàn lâm khoa học Nga). Đây được coi là những hình ảnh về rắn độc bản quyền tại Việt Nam, với nhiều hình ảnh quý không dễ chụp được về rắn và động vật hoang dã trong thiên nhiên.

TS Nguyễn Thiên Tạo bên các mẫu vật tại phòng nghiên cứu.

Lập hotline hỗ trợ người bị rắn cắn

Mỗi năm, cả nước có khoảng 30 nghìn trường hợp bị rắn cắn. Đặc biệt, gần đây, tai nạn do rắn cắn gia tăng, gây nên những hậu quả nghiêm trọng, nhiều trường hợp tử vong do không được sơ cấp cứu đúng cách. Việc xác định chính xác loại rắn cắn để cứu chữa là cực kỳ quan trọng, nhưng các thầy thuốc không thể làm được, nên phải nhờ các chuyên gia.

Tuy nhiên, số người nghiên cứu về rắn độc ở Việt Nam chỉ đếm trên đầu ngón tay. Hầu hết nạn nhân bị rắn cắn là người nghèo; trong khi, để xác định chính xác độc tố, phải làm rất nhiều xét nghiệm và điện não đồ, vừa tốn kém vừa mất thời gian. Chi phí mua huyết thanh kháng độc cũng 20 - 30 triệu đồng, mà nếu truyền không đúng huyết thanh loài rắn cắn, vẫn có thể tử vong.

Hơn 10 năm qua, PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo đã hỗ trợ Trung tâm Chống độc Bệnh viện Bạch Mai để cứu chữa bệnh nhân. Khi có người bị rắn cắn, PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo sẽ đến tận nơi xem xét và tư vấn, hoặc Trung tâm gửi mẫu vật, chụp vết rắn cắn cho anh xem. Nhờ sự hỗ trợ của chuyên gia đặc biệt này mà đã rất nhiều bệnh nhân đã thoát chết.

Tuy nhiên, những năm gần đây, số bệnh nhân bị rắn cắn vẫn gia tăng, nhiều người tử vong do không được sơ cấp cứu đúng cách. Trước tình hình này, nhóm các nhà khoa học thuộc Quỹ Thành Đông Tươi Sáng đã triển khai dự án “Phản ứng nhanh hỗ trợ giảm thiểu rủi ro do tai nạn rắn độc cắn ở Việt Nam và khu vực”, nhằm hỗ trợ các nạn nhân bị rắn độc cắn trên toàn quốc và những khu vực lân cận. Dự án do PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo phụ trách chuyên môn cùng sự tham gia của Ths Dược sĩ Vũ Tinh Tế và BS Nguyễn Thiên Lương.

GS.TS Nguyễn Thiên Tạo cho biết Việt Nam thuộc vùng nhiệt đới, có gần 60 loài rắn độc phân bố khắp cả nước. Tai nạn do rắn độc cắn rất nhiều và rất nguy hiểm, ảnh hưởng tới sức khỏe, tính mạng. Vào mùa Hè, mùa mưa, các loài rắn hoạt động kiếm ăn, tìm bạn tình, sinh sản, do đó, tai nạn do rắn độc cắn càng gia tăng.

Các loại rắn độc ở nước ta chia làm 2 nhóm chính: Rắn hổ và rắn lục. Rắn hổ cắn có thể gây hoại tử tổ chức tại chỗ, suy đa phủ tạng toàn thân, liệt cơ và tử vong cho nạn nhân từ vài phút đến vài giờ; rắn lục cắn gây rối loạn đông máu, chảy máu không cầm, nạn nhân có thể tử vong nếu không có thuốc điều trị đặc hiệu.

TS Nguyễn Thiên Tạo kể về trường hợp bệnh nhân đầu tiên may mắn được cứu sống nhờ khả năng phân biệt rắn độc của anh. Đó là khi anh được mời tham gia đoàn làm phim của Mỹ đến Việt Nam làm phim về những nạn nhân bị rắn cắn. Đoàn đến Trung tâm Chống độc đúng lúc có một bệnh nhân thập tử nhất sinh khi đã rơi vào trạng thái hôn mê, liệt toàn thân, phải thở máy.

Mẹ của nạn nhân cho biết đêm đó trời nóng nên con bà nằm ngủ dưới nền nhà cho mát. Nửa đêm nghe con gọi thất thanh, bà chạy ra thì thấy con đã bị khó thở không rõ nguyên nhân. Khi được đưa đến bệnh viện huyện thì nạn nhân đã bị khó thở, chân tay tím đen, tim đập yếu ớt. Các triệu chứng đó khiến bác sĩ nghi ngờ nạn nhân sốc ma túy và đến chiều hôm sau thì được chuyển đến Trung tâm Chống độc.

Các bác sĩ ở Trung tâm Chống độc xác định bệnh nhân bị rắn cắn nhưng không biết loại nào cắn để điều trị. PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo đã vận dụng chuyên môn sâu về rắn ở Việt Nam để xác định: “Mẹ nạn nhân cho biết gia đình mới lát nền nhà, kết hợp với các thông tin diễn biến bệnh do bác sĩ cung cấp, tôi xác định nạn nhân bị nhóm rắn cạp nong cạp nia cắn. Vì đây là loài rắn sống ở bụi rậm, ao hồ và thích mùi vôi vữa. Khi bị loài rắn này cắn, bệnh nhân liệt toàn thân nhưng đầu óc vẫn tỉnh táo. Có thể do nạn nhân ngủ trên nền nhà và vô tình chạm phải con rắn này. Nhờ xác định đúng chủng loại rắn, bệnh nhân đã được truyền huyết thanh, mạng sống được giữ lại.

Theo PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo, dự án “Phản ứng nhanh hỗ trợ giảm thiểu rủi ro do tai nạn rắn độc cắn ở Việt Nam và khu vực” sẽ hỗ trợ tư vấn nhận dạng, phân loại, xác định loài rắn độc và không độc từ xa (gửi ảnh, video…). Đồng thời, hỗ trợ xác định mẫu vật là rắn bằng phương pháp hình thái, xác định gen, sinh học phân tử trên toàn quốc và khu vực.

Các chuyên gia cũng hỗ trợ tư vấn từ xa để chẩn đoán, xử trí, sơ cấp cứu, vận chuyển an toàn nạn nhân bị rắn cắn trên toàn quốc. Dự án còn hỗ trợ vận chuyển nạn nhân bị rắn cắn bằng xe cứu thương và nhân viên y tế được đào tạo chuyên nghiệp. Số điện thoại hotline hỗ trợ 24/24 giờ nạn nhân bị rắn cắn: 0789.215.115.