Yêu, đắm say với dân ca quan họ, Nghệ sĩ Ưu tú Quý Tráng (Hai Tráng) - nguyên Giám đốc Nhà hát Dân ca quan họ Bắc Ninh đã có những thành công trên cả ba lĩnh vực: Biểu diễn, quản lý và giảng dạy.
Nay khi đã ở tuổi 70, sức khỏe và giọng hát không còn sung sức như xưa nhưng tình yêu và sự đau đáu với quan họ thì vẫn hiện hữu trong ông.
Số phận gắn bó với quan họ
Nghệ sĩ Ưu tú Quý Tráng đang “an nhàn tuổi già” tại thôn Guột, xã Việt Hùng, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh. Ngôi nhà của ông thực sự ấn tượng nằm giữa khu đất rộng hơn 1.000 mét vuông, với một không gian vô cùng tĩnh lặng, thanh bình, khác hẳn với cuộc sống ồn ã ngoài kia.
“Ở đó tôi có thể nghe được tiếng gà gáy mỗi sáng, nghe được tiếng nước chảy róc rách trên hòn non bộ và được ngắm nhìn những chú cá tung tăng bơi lội dưới ao, ngắm những chùm nho lủng lẳng ngoài sân rồi những luống rau xanh ngắt.
Và đó cũng là địa điểm lý tưởng mà mỗi khi bạn bè nghệ sĩ gặp nhau tâm sự bên những chén rượu quê thơm ngon, với cây nhà lá vườn tươi sạch...”, ông nói một cách đầy hào hứng.
Dịp tháng Giêng năm 2019, diễn ra chương trình Festival “Về miền quan họ” với chủ đề “Rạng rỡ miền quan họ” nhân kỷ niệm 10 năm dân ca quan họ Bắc Ninh được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Buổi trưa hôm ấy, trong tiết mưa xuân, nghệ sĩ Quý Tráng ngồi trò chuyện cùng những văn nghệ sĩ, những người hoạt động nghệ thuật của Bắc Ninh, như: Nhạc sĩ Trọng Tĩnh, nhạc sĩ Nguyễn Trung, nghệ sĩ Quý Thăng trước giờ diễn… Khác với vẻ thong thả mọi khi, hôm ấy ông có phần vội vã, lo lắng, bởi chỉ còn ít giờ nữa sẽ phải tham gia một tiết mục trong chương trình nghệ thuật được coi là quan trọng bậc nhất của tỉnh trong năm 2019.
Thế nhưng, đó là tâm lý của người nghệ sĩ còn khi ra sân khấu trong buổi tối hôm ấy, giọng hát của ông vẫn khiến người nghe bồi hồi, xao xuyến dù thời kỳ đỉnh cao đã qua đi. Đó là tiết mục Quý Tráng trong vai một ông cụ râu tóc bạc phơ, tay chống chiếc gậy tre, dạy các cháu nhỏ hát bài quan họ “Ba sáu thứ chim”.
Hình ảnh rất đỗi giản dị ấy truyền đi một thông điệp lớn lao mà lãnh đạo tỉnh, lãnh đạo ngành văn hóa của tỉnh mong muốn truyền đi: “Âm nhạc truyền thống của dân tộc không bao giờ bị lớp trẻ quay lưng nếu chúng ta biết truyền cho họ ngọn lửa của tình yêu và sự hiểu biết…”.
Quế Võ không phải là miền đất đậm truyền thống văn nghệ như một số huyện khác của tỉnh Bắc Ninh, nhưng đã sinh ra nhiều nghệ sĩ thành danh, ngoài Quý Tráng còn các NSND như: Mạnh Tuấn, Thúy Hường, Quốc Trượng… Làng Guột được biết đến là quê hương của nhiều kiện tướng võ vật.
Quý Tráng sinh ra trong một gia đình nhà Nho, có truyền thống hiếu học. Họ Nguyễn Quý ở Quế Võ chính là một nhánh của dòng họ Nguyễn Quý ở Đại Mỗ (Nam Từ Liêm, Hà Nội) - dòng họ có “Tam Đại vương” hiếm có trong lịch sử dân tộc, đó là Nguyễn Quý Đức, Nguyễn Quý Ân và Nguyễn Quý Cảnh.
Có lẽ vì được sinh ra và lớn lên trong truyền thống của quê hương và dòng họ như vậy nên ngay từ hồi bé Quý Tráng đã tỏ ra là người ham học và có chí tiến thủ. Ông đã sớm bộc lộ năng khiếu về văn nghệ, nhưng không phải là hát quan họ mà là hát chèo.
Tuy nhiên, sau này ông đã lọt vào “mắt xanh” của nghệ nhân Nguyễn Đức Siêu - sau này là Trưởng đoàn đầu tiên của Đoàn Dân ca quan họ Hà Bắc - để đưa về học hát quan họ ở các làng quan họ cổ cùng với thế hệ đầu tiên của Đoàn như NSND Thúy Cải, NSƯT Tự Lẫm…
Chăm sóc “măng non”
 |
Nghệ sĩ Ưu tú Quý Tráng và Nghệ sĩ Nhân dân Thúy Cải. |
Giờ đây khi đã bước vào tuổi “xưa nay hiếm” nhưng nghệ sĩ Quý Tráng vẫn chưa hết bận và bản thân ông cũng không cho phép mình rảnh rỗi. Ông vẫn tiếp tục cộng tác dạy học với những cơ sở đào tạo quan họ ở Bắc Ninh, Bắc Giang; tham gia với vai trò giám khảo trong các hội diễn chuyên và không chuyên trên địa bàn tỉnh.
Thực ra công việc chăm sóc “măng non” quan họ đã được ông ý thức, trách nhiệm từ rất sớm. Năm 2001, về giảng dạy tại Khoa Âm nhạc, Trường Trung cấp Văn hóa, Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh, ông đã đào tạo ra nhiều thế hệ học viên mà sau này đã trở thành những diễn viên triển vọng của nhà hát.
Những học sinh cũ của ông hầu hết đã phát huy được cả về thanh và sắc. Năm 2008, ông được điều về làm Trưởng đoàn Dân ca quan họ Bắc Ninh (năm 2013, khi Đoàn được nâng cấp thành Nhà hát, ông giữ chức Giám đốc).
Và rồi, vẫn với sự tâm huyết của mình, ông đã nghiên cứu thay đổi chiến lược phát triển Đoàn bằng việc cho thành lập hai Đoàn quan họ với hai mục tiêu khác nhau. Đó là đưa lớp diễn viên có kinh nghiệm vào Đoàn 1 để tập trung vào công việc nghiên cứu và phổ biến quan họ.
Còn lại, số diễn viên trẻ của Nhà hát được đưa vào Đoàn 2 với nhiệm vụ tham gia các chương trình biểu diễn. Và phương án sắp xếp khoa học ấy đã giúp các diễn viên trong Đoàn phát huy tối đa được năng lực, sở trường của mình, ngày càng khẳng định tài năng với những tấm huy chương tại các hội diễn.
Nhưng rồi quan họ lại bị cuốn vào mặt trái của nền kinh tế thị trường khi mà nhiều nghệ sĩ, diễn viên của Nhà hát mải miết tham gia chạy sô kiếm tiền mà bỏ bê công việc chung của cơ quan cũng như lười biếng tập luyện nâng cao trình độ chuyên môn.
Trước tình hình đó, không còn cách nào khác, Quý Tráng đã cùng lãnh đạo Nhà hát siết chặt kỉ cương, triển khai những quy chế cụ thể trong hoạt động biểu diễn nghệ thuật của Nhà hát để ngăn chặn, hạn chế tình trạng đáng buồn trên.
Song song với đó, ông đã đề xuất xin thêm chế độ bồi dưỡng cho nghệ sĩ, diễn viên để họ có thể vơi đi nỗi lo “cơm, áo, gạo, tiền”, yên tâm làm nghề. Ngoài ra, ông còn kiên quyết đào tạo lại cho những nghệ sĩ, diễn viên “hổng” kiến thức, giáo dục để họ nâng cao tinh thần tự tôn nghề nghiệp.
Với những nỗ lực không mệt mỏi của mình, Giám đốc Quý Tráng đã giúp Nhà hát dần ổn định về tổ chức, nhân sự và chuyên môn. Từ đó, giúp quan họ ngày càng phát triển và khẳng định được chỗ đứng trên trường quốc tế khi mà vào năm 2009, UNESCO đã công nhận dân ca quan họ là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Phải biết đủ độ
Gần đâ,y khi biết thông tin Nhà hát Dân ca quan họ Bắc Ninh tập luyện và chuẩn bị giới thiệu đến công chúng vở kịch hát quan họ “Trương Chi”, ông đã chia sẻ nhiều điều. Tất nhiên là người gắn bó, “sống chết” với quan họ thì việc “làm mới” để góp phần lưu giữ và lan tỏa quan họ trong đời sống là việc mà hơn ai hết ông tỏ rất vui mừng.
Nhưng vẫn còn đó là nỗi lo về sự “biến dạng”, về sự “phá hỏng” quan họ. Bởi theo ông quan họ là loại hình dân ca đặc biệt, nó mang đầy đủ nét tinh túy, nhã nhặn và văn hóa truyền thống lâu đời. Nếu không hiểu nó mà cố để “làm mới” thì rất dễ dàng thành “kẻ phá hoại” và như thế là có tội với tổ nghề, có lỗi với các thế hệ nhân dân Bắc Ninh - Kinh Bắc.
Bản thân ông khi còn công tác rất lưu tâm đến việc sáng tạo thể nghiệm quan họ. Ông cho rằng, việc nỗ lực tìm tòi, sáng tạo thể nghiệm để làm mới quan họ cho phù hợp cuộc sống đương đại luôn cần thiết và đáng trân trọng.
Song, phát huy dân ca quan họ không dễ, không phải cái gì cũng mang ra cải tiến, cách tân. Muốn cách tân, muốn sáng tạo cần dựa trên quá trình đào luyện, phải rất hiểu và hiểu rất sâu.
Nếu không có nội lực nghệ thuật mà cứ thấy người ta phát triển, mình cũng phát triển nhưng theo kiểu vay mượn, chắp vá sẽ thành ra sống sượng. Như việc quá lạm dụng múa khi dàn dựng các tiết mục quan họ bây giờ cũng thế.
“Nếu nói đưa ngôn ngữ múa vào dàn dựng quan họ thì chúng tôi là lớp người đầu tiên nhưng cách điệu ở mức độ nào, sàng lọc, tiết chế làm sao cho phù hợp để vẫn giữ được chất dịu dàng, duyên dáng, nền nã đặc trưng của quan họ.
Trong sáng tạo nghệ thuật, đặc biệt là làm về quan họ mà không biết tiết chế cho đủ độ, chỉ cần quá một chút là hỏng. Quan họ đậm chất trữ tình, không có những bài hát rộn ràng hoặc đau buồn như chèo nên khi dàn dựng chương trình cần biết kết hợp giữa thơ, nhạc, múa và phải cực kỳ cẩn thận...”, NSƯT Quý Tráng diễn giải.
Cũng theo ông, gần đây xuất hiện nhiều cách thể nghiệm mới như phối khí quan họ với âm nhạc phương Tây, kết hợp quan họ với múa ballet... mặc dù có tạo ra sự khác biệt nhưng chưa đủ độ đầm, độ sâu để đọng lại trong công chúng.
Thể nghiệm quan họ trong bối cảnh hiện nay đang là một thách thức bởi quan họ truyền thống với độ phủ sóng sâu rộng, có độ bám bền chặt trong lòng người mến mộ.
Vì thế, để tạo ra tác phẩm mới chất lượng, đòi hỏi người nghệ sĩ sáng tạo phải thực sự hiểu truyền thống và thăng hoa, khi tác phẩm mới ra đời, bản thân nghệ sĩ phải cảm thấy hài lòng, được công chúng chấp nhận, khán giả thỏa mãn.
Lại mùa xuân nữa lại sắp về, mùa của Hội Lim và các lễ hội trên làng quê Kinh Bắc đang đến gần, nhất là năm nay nỗi lo về đại dịch Covid-19 đã không còn quá căng thẳng, với những ai yêu mến dân ca quan họ đều mong muốn được đắm mình trong lời ca tiếng hát của quan họ, trong không gian của quan họ.
Còn riêng với Nghệ sĩ Ưu tú Quý Tráng khi mùa xuân về lòng ông lại nhớ nghề đến da diết. Dẫu thanh sắc đã không còn như xưa nhưng ông vẫn hát. Tất nhiên không phải để biểu diễn mà là cho con cháu nghe, cho những học trò của mình được thấm nhuần không chỉ trong lời ca mà còn trong văn hóa đặc sắc của người Kinh Bắc. Cứ như thế “ngọn lửa” hừng hực với quan họ cứ cháy mãi trong người nghệ sĩ tài hoa này.
