Loài này đang đứng trước nguy cơ cạn kiệt do khai thác quá mức.
Tìm giải pháp bảo tồn
Nhóm các nhà khoa học do ThS Phan Diễm Quỳnh - Trung tâm Công nghệ Sinh học TPHCM vừa thực hiện thành công quy trình bảo tồn lưu trữ nguồn gen lan Ngọc Điểm.
Theo nhóm nghiên cứu, lan Ngọc Điểm (Rhynchostylis gigantea L.) là một trong những loài phong lan bản địa quý của Việt Nam thuộc chi Ngọc Điểm (Rhynchostylis). Lan Ngọc Điểm thường nở vào mùa Xuân, trong dịp Tết cổ truyền của người Việt Nam. Chùm hoa rủ xuống, lâu tàn, hương thơm quyến rũ, lan tỏa nên loài lan này rất được người tiêu dùng ưa chuộng.
Sản xuất lan Ngọc Điểm không chỉ phục vụ các nhu cầu giải trí, thưởng thức cái đẹp của con người, mà còn tạo ra nguồn lợi kinh tế quan trọng. Theo các chuyên gia về lan, nghề trồng lan đã đem lại lợi nhuận không nhỏ cho người dân. Một cây lan Ngọc Điểm trưởng thành có giá từ 300.000 - 500.000 đồng. Với diện tích 1.000 m2 có thể trồng được 10.000 chậu, giả sử chỉ 50% số cây bán được, sau khi trừ chi phí cũng thu được lợi nhuận khoảng hơn 1 tỷ đồng.
Hiện nay, những khu rừng nguyên sinh thuộc các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Khánh Hòa, Bình Phước… đã bị người dân xâm nhập và săn lùng hàng trăm chủng loại lan bản địa đem về bán với giá dao động từ vài trăm ngàn đồng đến vài triệu đồng/kg. Hiện tại, lan Ngọc Điểm không còn được buôn bán tràn lan trên thị trường và việc tìm mua những loài Ngọc Điểm bản địa trở nên khó khăn vì đã bị khai thác cạn kiệt.
Để ngăn chặn nguy cơ biến mất loài lan quý, nhóm nghiên cứu tập trung triển khai công tác bảo tồn chuyển chỗ; duy trì nhân nuôi sau đó đưa trả về nơi nguyên sinh để tiếp tục bảo tồn tại chỗ, đồng thời xây dựng cơ sở dữ liệu cho việc quản lý, giám sát lan Ngọc Điểm bản địa, cung cấp tài liệu phục vụ công tác nghiên cứu và tham khảo. Mục tiêu chung của nhiệm vụ là bảo tồn, nhân giống và phát triển loài lan Ngọc Điểm bản địa có giá trị kinh tế được thị trường ưa chuộng thuộc khu vực Khánh Hòa và Đắk Lắk.
Nhóm nghiên cứu đã sưu tập được 105 cá thể lan Ngọc Điểm, trong đó có 30 cá thể lan Ngọc Điểm lai được tạo ra tại Trung tâm Công nghệ Sinh học TPHCM thuộc dòng BCH67 và BCH84; 75 cá thể lan Ngọc Điểm bản địa và sưu tập từ nước ngoài, bao gồm: 15 cá thể Ngọc Điểm Buôn Đôn, 15 cá thể Ngọc Điểm Hòn Hèo, 17 cá thể Ngọc Điểm Thái Lan, 10 cá thể Ngọc Điểm Lào và 18 cá thể Ngọc Điểm Campuchia.
Giải trình tự gen loài lan quý
ThS Phan Diễm Quỳnh cho biết, nhóm đã xác định được mối tương quan giữa các lan Ngọc Điểm bản địa tại Hòn Hèo (Khánh Hòa), Buôn Đôn (Đắk Lắk) với các dòng lan Ngọc Điểm lai và các mẫu lan Ngọc Điểm nhập nội dựa trên chỉ thị phân tử DNA barcode.
Kết quả giải trình tự DNA vùng gen matK, atpF-atpH, ITS2 trên 24 mẫu lan với tỷ lệ thành công đạt 83,3 - 100%, đã đánh giá được mối quan hệ di truyền của các mẫu lan Ngọc Điểm thu thập dựa trên trình tự DNA vùng gen matK, atpF-atpH, ITS2.
Nhóm nghiên cứu cũng hoàn thiện quy trình nhân giống in vitro lan Ngọc Điểm và áp dụng quy trình này tạo ra được 127 bình cụm chồi, nhân giống được 2.181 cây in vitro và 1.115 cây con ngoài vườn ươm. Đồng thời hoàn thiện quy trình trồng và chăm sóc lan Ngọc Điểm giai đoạn hậu cấy mô.
Quy trình nêu rõ các giai đoạn thực hiện; xác định được môi trường giá thể, dinh dưỡng thích hợp cho cây lan Ngọc Điểm hậu cấy mô sinh trưởng tốt; dễ hiểu, dễ áp dụng, đáp ứng nhu cầu thực tiễn sản xuất.
Kết quả nghiên cứu của nhiệm vụ đã góp phần bảo tồn và lưu giữ nguồn gen loài lan Ngọc Điểm bản địa quý hiếm, tiến tới chuyển giao cho các khu bảo tồn quốc gia để lưu giữ ở điều kiện ngoại cảnh phù hợp với yêu cầu sinh thái của loài lan Ngọc Điểm.
Kết quả nhiệm vụ cũng giúp bổ sung vào bộ sưu tập lan rừng của Trung tâm Công nghệ Sinh học TPHCM các loài Ngọc Điểm quý hiếm, tạo nguồn gen phục vụ cho công tác nghiên cứu, sản xuất và lai tạo giống mới.
Nghiên cứu góp phần nhân nhanh số lượng cây giống lan Ngọc Điểm bản địa và Ngọc Điểm lai, giúp nhà vườn dễ dàng chủ động được nguồn cây giống, bố trí thời gian nuôi trồng hợp lý, giảm nhập khẩu cây giống từ nước ngoài, tiết kiệm chi phí đầu tư và hạ giá thành sản phẩm.
Từ kết quả nghiên cứu của đề tài này có thể tiếp tục triển khai nhiều nghiên cứu, ứng dụng khác nhằm khai thác có hiệu quả nguồn gen cây lan Ngọc Điểm bản địa và nhập nội.
