Khai thác cát đang hủy hoại dòng Mekong

Thanh Tùng 31/12/2019 07:19

GD&TĐ - Hoạt động khai thác cát ồ ạt trên sông Mekong dẫn đến nhiều hậu quả lâu dài, nguy cơ một cuộc khủng hoảng đang nhấn chìm dòng sông, làm sụp đổ đôi bờ và khiến nửa triệu người có nguy cơ mất nhà cửa.

Sạt lở bờ sông do khai thác cát ở vùng ven sông Mekong (Campuchia)

Lòng sông sụp đổ vì khai thác

Toàn bộ hệ sinh thái của dòng sông Đông Nam Á này đang bị đe dọa, tất cả là do cơn khát cát không ngừng của thế giới.

Được khai thác từ lòng sông khổng lồ này ở Campuchia và Việt Nam, cát là một trong những tài nguyên được tìm kiếm nhiều nhất trên Trái đất. Hàng năm có đến 50 tỷ tấn cát được nạo vét trên toàn cầu - ngành khai thác lớn nhất trên hành tinh.

“Khai thác đang diễn ra ở tốc độ tên lửa, chúng ta đang làm biến đổi hình dạng của trái đất trên quy mô công nghiệp” - nhà khoa học sông ngòi Stephen Darby tại Đại học Southampton cho biết. Các nghiên cứu của ông về hạ lưu sông Mekong cho thấy lòng sông đã hạ thấp vài mét chỉ trong vài năm, trải dài hàng trăm kilomet, tất cả đều do quá trình tìm kiếm cát.

Từ đường cao tốc đến bệnh viện, cát là thành phần thiết yếu cho các ngành công nghiệp như mỹ phẩm, phân bón và sản xuất thép và đặc biệt là xi măng. Trong hai thập kỷ qua, nhu cầu về cát đã tăng gấp ba lần, theo Liên Hợp Quốc, nguyên nhân là do cuộc đua xây dựng các thị trấn và thành phố mới.

Nhiều khu vực ven sông chịu ảnh hưởng nặng nề do khai thác cát

Chỉ từ 2011 - 2013, Trung Quốc tiêu thụ nhiều cát hơn cả Hoa Kỳ đã dùng trong toàn bộ thế kỷ 20, khi nước này đô thị hóa các khu vực nông thôn.

Cát cũng được sử dụng để lấn ra biển. Diện tích Singapore bây giờ lớn hơn 20% so với thời điểm độc lập vào năm 1965.

“Mỗi năm chúng ta khai thác đủ cát để xây dựng một bức tường cao 35 m và rộng 35 m trên khắp thế giới”, Pascal Peduzzi thuộc Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc nói.

Không phải bất kỳ cát nào cũng đáp ứng được nhu cầu. Cát sa mạc quá mịn và mềm để làm bê tông. Nó cũng không phải là loại cần thiết để làm kính hoặc được sử dụng trong ngành công nghiệp điện tử.

Chính vì vậy, đó là lý do tại sao cát được tìm kiếm từ các mỏ cổ xưa trong hầm đá - khai thác tĩnh - hoặc từ các nguồn gọi là khai thác động từ biển và các dòng sông như sông Mekong.

Ông Peduzzi nói rằng khai thác động có thể gây tổn hại đặc biệt: “Cát là một phần của hệ sinh thái và đóng vai trò quan trọng, nếu mất đi nó sẽ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học, gây xói mòn và tăng nhiễm mặn”.

Theo tổ chức từ thiện bảo tồn WWF và Ủy ban sông Mekong, lòng sông của hai nhánh chính của đồng bằng sông Cửu Long đã mất 1,4 m độ cao trong 10 năm đến 2008, và từ hai đến ba mét độ cao bị mất từ năm 1990.

Bên cạnh đó, nghiên cứu Tự nhiên được công bố vào tháng trước nói rằng việc khai thác cát trên đoạn sông dài 20 km là “không bền vững” vì nó không thể được thay thế đủ nhanh bằng trầm tích tự nhiên từ thượng nguồn sông.

Nó không chỉ là mối đe dọa cho con người. Sông Mekong hỗ trợ nghề cá nội địa lớn nhất thế giới, cung cấp nguồn thực phẩm cho 60 triệu người sống trong khu vực lưu vực. WWF ước tính 800 loài cá và một trong những quần thể lớn nhất còn lại của loài cá heo Irrawaddy có nguy cơ tuyệt chủng, sống ở đó.

Sông Mekong chảy qua 6 nước Trung Quốc, Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia, Việt Nam.

Vấn đề toàn cầu

Sông Mekong không phải là nơi duy nhất mà việc lấy cát đang tạo ra tranh cãi. Ví dụ, ở Kenya và Ấn Độ, đã có những cuộc đụng độ dữ dội để tranh giành nguồn tài nguyên này. Cát được tiêu thụ ở mức 18kg một người trên trái đất mỗi ngày.

Vậy là thế giới sẽ hết cát? Mark Russell, Giám đốc Hiệp hội Các sản phẩm Khoáng sản của Anh, nói rằng cát chưa đến mức cạn kiệt nhưng sẽ ngày càng khó tìm. “Mặc dù đây là một vấn đề toàn cầu, nó đang diễn ra ở quy mô địa phương, nhưng đó là một nguồn tài nguyên không ai thực sự nghĩ đến” - ông nói.

Một cách để giải quyết vấn đề là tìm cách sử dụng cát sa mạc phong phú của thế giới. Các nhà khoa học từ Đại học Hoàng gia London đã lấy cát mịn từ sa mạc và phát triển vật liệu xây dựng mà họ gọi là “Hữu hạn”. Nó có cường độ tương đương bê tông dân dụng, với một nửa lượng khí thải carbon, và không giống như bê tông, nó có khả năng phân hủy sinh học.

Đồng thời, giới hạn cung cấp cát sông đang được đưa ra. Việt Nam và Campuchia chính thức cấm xuất khẩu cát từ sông Mekong lần lượt vào năm 2009 và 2017.

Bờ sông sạt lở, cuốn trôi mọi thứ.

Tuy nhiên, trên Internet, cát sông Mekong được quảng cáo theo đơn đặt hàng từ 20.000 đến 200.000 tấn. Rolf Aalto, giáo sư địa lý tại Đại học Exeter, phát hiện rằng trong khi Campuchia tuyên bố không xuất khẩu, Singapore vẫn tiếp tục ghi nhận nhập khẩu từ nước này.

Tình huống này minh họa những gì ông Russell mô tả là sự thiếu minh bạch toàn cầu. “Nếu bạn không thực sự biết những gì bạn đang tiêu thụ hoặc nơi nó đến hoặc đi thì việc đưa ra quyết định quản lý sáng suốt là vô cùng khó khăn”, ông nói.

Giáo sư Darby đồng ý rằng đang thiếu dữ liệu. “Khó khăn lớn với khai thác cát là việc thiếu quản trị thường có nghĩa là không có bất kỳ dữ liệu hệ thống nào về phạm vi và mức độ của thương mại trên toàn cầu”, ông nói.

Ông Peduzzi nói đây là lý do cần có một trung tâm giám sát thế giới. "Hiện tại tất cả những gì chúng tôi có là ước tính chung và chúng tôi cần tập trung nỗ lực của mình", ông cho biết.

Đây là sự bổ sung với nghị quyết về quản trị tài nguyên khoáng sản do Liên Hợp Quốc vạch ra hồi tháng 3, quy định các quốc gia nên giảm tác động của việc khai thác cát như thế nào.

“Chúng ta chỉ cần khéo léo hơn nhiều trong cách chúng ta sử dụng nó. Cát phải được công nhận là vật liệu chiến lược, không chỉ là nguồn cung cấp vô tận”, ông Peduzzi nói.

Trong báo cáo gần đây, cơ quan Chương trình Môi trường LHQ (UNEP) cảnh báo hoạt động khai thác cát hợp pháp lẫn bất hợp pháp đang làm xói mòn vùng châu thổ, bờ biển khắp thế giới, từ Campuchia cho đến Colombia.

Hoạt động này đang hủy hoại môi trường, đe dọa sinh kế của nhiều người dân, trong khi quy định pháp luật chưa bắt kịp nhu cầu về cát xây dựng, theo UNEP. Cụ thể, sông Mekong đang đối mặt với nhiều mối đe dọa bao gồm các đập thủy điện và khai thác cát do nhu cầu đô thị hóa ở Đông Nam Á.

Nhu cầu về cát xây dựng trên thế giới khoảng 40 - 50 tỉ tấn mỗi năm, theo UNEP. Mặc dù hậu quả đã được ghi nhận tại nhiều nơi, nhưng nhiều quốc gia chưa kịp thời điều chỉnh luật và hành động kiên quyết để kiểm soát hoạt động khai thác cát.

“Các cộng đồng ở Đông Nam Á hứng chịu hậu quả nặng nề nhất. Giải pháp về mặt pháp lý khó thực thi một khi nền kinh tế dựa trên cát và nhu cầu về cát luôn ở mức cao nhưng không có vật liệu khác thay thế”, theo chuyên gia Marc Goichot thuộc Tổ chức Worldwide Fund for Nature (Thụy Sĩ).

Sau nhiều lần phản ánh từ các tổ chức bảo vệ môi trường và báo đài địa phương, chính phủ Campuchia hồi năm 2016 quyết định ngừng hoạt động hoặc hạn chế khai thác cát để xuất khẩu tại một số khu vực chịu ảnh hưởng nghiêm trọng như tỉnh Koh Kong. Một năm sau đó, Campuchia cấm xuất khẩu cát sang Singapore do lo ngại về môi trường bị hủy hoại, nhưng việc khai thác phục vụ thị trường trong nước vẫn tiếp diễn.

Dù vậy, người dân ở Koh Kong cùng nhiều nơi khác đang phải hứng chịu hậu quả bất kể việc hút cát kết thúc hoặc hạn chế. Do khai thác cát quá mức, hệ sinh thái bị hủy hoại dẫn đến thủy sản dần biến mất tại nhiều nơi. Người dân địa phương vốn phụ thuộc vào đánh bắt, lần lượt bỏ đi nơi khác để tìm kế sinh nhai. Đó chính là hậu quả lâu dài.