Tuy nhiên, rất ít người biết vì sao giữa thời khốn khó, một làng quê như thôn Cựu lại xây được những ngôi nhà quý phái đến vậy.
Làng biệt thự cổ
Làng Việt vùng Bắc Bộ bao giờ cũng theo khuôn thước cây đa – bến nước – sân đình. Khi thời kinh tế chưa phát triển, hai bên đường nơi thôn dã hầu hết là bóng dáng của nhà tranh vách đất, khấm phá hơn một tẹo thì nhà ngói – cây mít.
Còn bây giờ, hai bên đường thôn ở hầu hết các vùng miền đã san sát những nhà đủ mọi kiểu dáng, kích thước.
Có nơi thì toàn nhà kiến trúc hiện đại, nhưng vẫn xen lẫn những nhà cấp bốn mái ngói thời bao cấp xây gạch đốt, trát vữa vôi. Thảng hoặc có những bức tường do thợ lười không trát vữa hay chủ nhà hết tiền mua vôi cát mà tường bong tróc, rơi rụng. Chính những hình ảnh ấy lại là đặc trưng làng quê Việt hiện thời.
Làng Cựu cũng có những vẻ riêng như vậy, nhưng lại không hẳn như thế. Những ngôi nhà hiện đại gần như không có, những ngôi nhà cấp bốn kiểu mẫu thời bao cấp cũng không có. Tất cả những ngôi nhà kia cứ nửa ta nửa tây, nửa tráng lệ nửa bình dân, nửa hào hoa phố xá nửa lại bình dị quê mùa.
Tất cả những sự pha trộn ấy hiển hiện rõ rệt nửa lạ nửa quen khiến người lạ không khỏi thắc mắc lẫn thán phục. Những cánh cổng nhà xưa cũ quay ra mặt đường đều không quá cao, cũng không quá thấp. Hoa văn, họa tiết trên đó cũng không quá tây mà cũng không hẳn là của người Việt. Hỏi ra mới biết, đó là thứ pha trộn hài hòa giữa kiến trúc Gô-tích Pháp và Việt cổ.
Ông Xã Vinh - một nhà buôn gỗ trứ danh - sở hữu một trong những biệt thự cầu kỳ nhất. Lối ngõ thênh thang lát đá tảng xanh, hai tòa nhà ở hai bên nối với nhau bằng cầu bê tông uốn lượn, cổng được trang trí sơn thủy hữu tình.
Nhà của cụ Hàn Thăng thì mang dáng dấp đại quan, mái cổ, cửa bức bàn, cột gỗ lim to, nền nhà tôn cao, sân thấp mà rộng, tòa ngang dãy dọc như ở chốn “tam cung lục viện”. Còn biệt thự khổng lồ của ông Chu Văn Luận được xây làm Trường Huỳnh Thúc Kháng với nguyện vọng chắp cánh ước mơ chữ nghĩa cho con em làng Cựu.
Gia phong làng Cựu
Biệt thự nào cũng gắn với vườn cây ao cá, mà bây giờ theo ngữ hiện đại gọi là biệt thự nhà vườn. Nhiều con ngõ của làng có cái tên rất lạ, như xóm Cả. Hỏi ra mới hay, cái tên xóm đi liền với tước vị trưởng nam, trưởng tộc, trưởng họ. Rằng vì xóm ấy quy tụ toàn những người con cả ở giữ đất hương hỏa.
Thế nên, đằng sau những bức phù điêu hình tôm hình dơi, những cánh cổng rêu phong đóng kín với những đại tự và câu đối là những câu chuyện thú vị. Mỗi ngôi nhà xưa có một cách thể hiện câu chữ, liễn đối, kiến trúc khác biệt. Những bức đại tự chữ Hán như một lời nhắc nhở với gia chủ và con cháu sự hưng vượng, tâm thế gia đạo tinh thần của một gia đình dòng tộc.
Biệt thự của dòng họ Trần có hai cổng gồm: Ăn chơi và làm ăn. Cổng ăn chơi đề bốn chữ Hào hoa phong nhã, cổng làm ăn đề hai chữ Phúc Hải với đôi câu đối: Phúc điền diễn tác vinh hoa lộ – Hải lượng phiên thành phú quý môn (Đường vinh hoa nhiều như ruộng canh tác, phú quý vào cửa nhà dồi dào như nước biển).
Từ ngoài đường nhìn vào, chẳng ai có thể rời mắt khỏi nhà cụ phó Du. Từ cánh cổng hoen ố thời gian đến mặt tiền biệt thự. Những mảng tường hoặc được thiết kế lồi ra lõm vào, hoặc các bức tượng che chắn không còn trống một mảng “tường chết”. Ở trong nhà, những cột trụ cả hai người ôm chưa xuể đỡ lấy phần mái vòm cong vút như mái đình cổ.
Ông Tôn là chủ nhân đời thứ ba ngôi nhà này nói rằng: “Mùa đông thì ấm, mùa hè thì mát. Nhà chưa bao giờ phải sửa chữa lại chỗ nào. Các cụ xây sao thì nó vẫn như thế. Nhiều người đến xin mẫu, chụp choẹt chán chê nhưng cuối cùng vẫn lắc đầu bảo thợ ta không làm nổi như vậy”.
Đi từ đầu đến cuối làng, mỗi con ngõ nhỏ sâu hun hút là mỗi bí mật của kiến trúc, gia phong. Đường trong ngõ cứ gọi là đá hộp xanh bóng nhẵn, phẳng lì. Ngõ nhỏ thôi nhưng không bí như những nơi khác, mà ngược lại rất thoáng và mát bởi những ô văng cửa sổ nhà bên thò ra đủ cao để che đi cái nắng mùa hè, cái ướt át khi trời mưa.
Theo thống kê của ông Nguyễn Quang Huy, trưởng thôn Cựu, thì cả làng còn khoảng 20 ngôi biệt thự cổ nữa. Số còn lại hoặc đã chỉnh trang thành nhà ở hiện đại hoặc bỏ không như nhà hoang.
Chúng tôi đi dạo một vòng làng Cựu, quả nhiên có những ngôi nhà đẹp lạ mà cửa đóng then cài nhưng bờ tường vôi vữa đã hoang hóa rơi rụng. Phía bên trong chỉ để củi khô hay cỏ dại mọc um tùm. Ông Huy giải thích là các chủ nhân hoặc đã bỏ làng đi nơi khác, hoặc vẫn còn ở trong làng nhưng không có tiền tu bổ lại ngôi nhà.
Ông Huy xót xa quãng những năm 2000, có đến gần chục ngôi biệt thự cổ còn đẹp còn chắc bị đập đi xây nhà hiện đại. Và hiện nay trong làng cũng có gần chục ngôi nhà khác bị bỏ hoang mặc cho nắng mưa bào mòn, hủy hoại. Chủ nhân của những ngôi biệt thự cổ không dám ở vì sợ một lúc nào đó sẽ sập.
Ngay ngôi biệt thự to nhất là Trường Huỳnh Thúc Kháng của ông Chu Văn Luận cũng gần như thành phế tích. Biệt thự nhà ông Chánh Linh bị chia cho năm bảy hộ, thế rồi người ta đập hết, phá hết.
Chiếc bể cảnh với những hoa văn tuyệt mỹ, bên trong có hòn non bộ cùng với tấm bình phong linh thiêng trước căn biệt thự bề thế của ông Nguyễn Ngọc Du nay chỉ còn trong hoài niệm. Nét độc đáo của ngôi làng là những ngõ nhỏ lát đá xanh, những tảng đá lớn, dày, mát lạnh, rất phù hợp với không gian cổ kính của làng dần thay bằng những con đường bê tông.
Ông Nguyễn Thiện Tứ, chủ một ngôi biệt thự cổ cực đẹp nói rằng, ngôi nhà có tuổi đời hơn 120 năm. Trải qua bao thời gian, mưa nắng, nhà đã xuống cấp, gia đình ông nhiều lần định sửa chữa nhưng không đủ kinh phí, thứ nữa là không biết cải tạo thế nào để giữ được nguyên bản kiến trúc.
Ông lo lắng vì kinh nghiệm cho thấy, nhiều ngôi nhà trong làng khi sửa chữa đã mất hẳn dáng cổ. Thay vào đó là một thứ kiến trúc khiến cả chủ nhà lẫn thợ dở khóc dở cười.
Cổng làng đẹp nhất Việt Nam
Trưởng thôn Cựu, ông Nguyễn Quang Huy cho hay, làng Cựu cổ kính đã có cách đây trên 500 năm. Làng vốn thờ một vị tướng nhà Trần. Vị tướng này không phải quan văn, cũng không phải quan võ mà là tướng dạy hổ.
Sinh nghề, tử nghiệp nên vị tướng ấy cuối cùng bị chính con hổ mà mình đang dạy cắn chết. Chỗ hổ tha xác về là mộ vị tướng xấu số ấy. Có lẽ thế, mà khi đương thời nhà sử học Trần Quốc Vượng đã về đây khảo cứu tài liệu. Cổng làng Cựu đã khiến vị giáo sư đáng kính phải thốt lên rằng đó là cổng làng đẹp nhất Việt Nam.
Cổng làng Cựu xây kiểu tam quan nhà chùa nhưng vít 2 cửa cạnh tạo một cửa giữa rộng rãi với mái vòm như cổng thành. Phía trên có đôi kỳ lân cùng hai con chó giữ cổng theo quan niệm tâm linh xưa. Phía mặt trong cổng có nậm rượu, nụ hoa điểm xuyết rất lạ cùng những hàng chữ Nho theo lối đá thảo mực đen đã nhạt màu.
Cổng được quét ve vàng từ xưa, nay đã phôi phai, có chỗ loen đen theo mảng. Giáo sư Vượng bảo với các cao niên của làng Cựu, cổng cổ mà không hẳn cổ, hiện đại mà không hẳn hiện đại. Nó giống như một cổng trường thành không phải để ngăn mà để hút người ta vào bên trong.
Sở dĩ làng Cựu có cổng và những ngôi nhà biệt thự kia vì hơn trăm năm trước, một nửa làng bị cháy thành tro. Người dân đói khổ bỏ làng lên Hà Nội làm thuê rồi phát đạt với nghề may áo com-lê và váy đầm cho Tây. Có tiền, họ mới mời thợ về xây cổng làng và những ngôi biệt thự tinh tế như vậy.
Tiến sĩ Lê Quỳnh Chi, giảng viên Khoa Kiến trúc - Quy hoạch (Trường ĐH Xây dựng Hà Nội), khởi động Dự án bảo tồn và phát triển làng Cựu, cho hay: Dự án đã đề xuất đưa làng Cựu thành trung tâm văn hóa sáng tạo mới của tiểu vùng văn hóa phía Nam Thủ đô Hà Nội. Chúng tôi sẽ cố gắng để dự án sớm được triển khai, mang đến một làng Cựu cũ - mới hài hòa.
