Hoạ sĩ vẽ thơ

Triển lãm “Kìa non non, nước nước, mây mây” của hoạ sĩ Hà Mạnh Thắng với những bức tranh trừu tượng tuyệt đẹp đang được bầy tại không gian Galerie Quynh (Quận 1 – TPHCM) đến hết ngày 4/2/2023.

Hoá lụa thành đá

Triển lãm “Kìa non non, nước nước, mây mây” mượn ý thơ trong bài “Hương Sơn phong cảnh ca” của Chu Mạnh Trinh — một danh sĩ thời nhà Nguyễn, miêu tả các sắc thái tuyệt mĩ của thiên nhiên.

Cảm xúc này cũng được thể hiện xuyên suốt qua quan sát nghệ thuật của Hà Mạnh Thắng khi anh khai thác tính đa nghĩa, sự biến đổi lịch sử cách nhìn về hình thức tranh phong cảnh trong nghệ thuật cổ cho tới hiện tại.

Tác phẩm "Rừng xanh xa thẳm".

Trong một lần đến tham quan Bảo tàng Lịch sử Việt Nam ở Hà Nội, hoạ sĩ Hà Mạnh Thắng bắt gặp chiếc văn bia đá cổ có niên đại từ thời nhà Tuỳ (581 – 618). Bia đá, thông thường đóng vai trò đặc biệt trong việc ghi chép sử, thường được do các danh sĩ có chữ viết đẹp khắc lên.

Bia đá gánh theo sức nặng lịch sử văn hoá - những tính chất mà theo hoạ sĩ, giúp nó “sống sót, trường tồn theo thời gian với số phận của mình”. Hà Mạnh Thắng đã sử dụng phom dáng của chiếc văn bia cổ như một phản ánh về sự trường tồn và yếu tố phi thời gian cho các tác phẩm lần này.

Thay vì đá, “bia” của Hà Mạnh Thắng giờ đây được làm từ sự kết hợp giữa lụa, vải toan và sự phức hợp trong các vật liệu khác nhau để anh tạo nên tác phẩm. Tác giả nhìn chúng không chỉ là những chất liệu, mà dưới dạng những bề mặt thiên biến vạn hoá, tuỳ theo cách kết hợp các chất liệu được phủ lên trên.

Nhờ đặc tính xuyên thấu của lụa, bề mặt sẽ thay đổi dựa trên sự chuyển động của ánh sáng trên bề mặt khi quan sát góc nhìn từ mặt sau. Mỗi tấm khung mica được xử lý mờ đi trên cả hai bề mặt, làm dịu đi nhiều sự hiện diện của lụa và đặc tính trong xuyên sáng.

Cách xử lý đó, theo sử gia nghệ thuật Nora Taylor quan sát, đã “hoá lụa thành đá”, làm người ta phải nhìn nhận lại bản chất kép của chất liệu này: “Làm thế nào lụa có thể vừa trong suốt vừa mờ ảo? Vừa nhẹ như lông vũ, vừa trông nặng như đá? Bản chất kép của vũ trụ được bộc lộ như hai thế đối lập âm và dương. Tương đồng với Cung Thạch, tranh của Thắng mang đến cho chúng ta một cách khác để chiêm ngưỡng thế giới ở dạng vi mô”.

Thơ tái sinh trong tranh

Nhà nghiên cứu mỹ thuật Lý Đợi cho biết, là một người làm thơ trong bối cảnh thơ ca mất giá, rất ít độc giả, mà đi vào một triển lãm vẽ thơ, đúng hơn lấy cảm hứng từ thơ cổ, tự dưng thấy được an ủi. Hóa ra thơ - nhất là thơ hay - vẫn còn người đọc, vẫn có cơ hội tái sinh trong các diện mạo khác.

“Ai từng ngắm cảnh “non non, nước nước, mây mây” ngoài thiên nhiên, sẽ có cảm giác ban đầu rằng chúng giống nhau, nhưng thực chất là không giống nhau cho lắm. Những chuyển biến nho nhỏ làm nên sự khác biệt”, ông Lý Đợi cho hay.

Những câu thơ mà Hà Mạnh Thắng chọn của Đỗ Phủ (Nguyễn Công Trứ dịch), Đặng Trần Côn (Đoàn Thị Điểm dịch), Vương Xương Linh (Nam Trân dịch), Âu Dương Tu (Tản Đà dịch), Lưu Trường Khanh (Tương Như dịch), Lưu Phương Bình (Trích Diễm dịch), Bạch Cư Dị (Khương Hữu Dụng dịch), Lý Bạch (Nguyễn Bích Ngô dịch)… đều mang đậm tinh thần của “điền viên phái”, dù nhiều nhà thơ và dịch giả trong số này không tuyên bố mình thuộc phái điền viên.

Những bức tranh thơ trong hình dáng bia đá.

Ngay cả các câu thơ của Chu Mạnh Trinh, Tản Đà… cũng thể hiện rõ tinh thần điền viên này.

Chia sẻ ý niệm điền viên, 16 tác phẩm của Hà Mạnh Thắng đi qua 4 mùa, trong đó mùa thu hiện diện ở gần một nửa số tác phẩm.

Cuối năm 2021, Hà Mạnh Thắng có triển lãm “Đối cảnh” - các câu đối/ bài thơ xưa được sưu tầm và trưng bày cùng những bức tranh mới vẽ, còn là một đối cảnh của cảm xúc, một “đối chứng” của cảm hứng.

Chứng kiến hao mòn, phôi pha của thời gian diễn ra ngay trên các bề mặt, họa tiết và cổ vật, Hà Mạnh Thắng thừa nhận sau chính các tìm tòi, khám phá về hình ảnh, màu sắc và đa tầng ý nghĩa của từng tác phẩm đã đưa anh tới phong cách vẽ trừu tượng.

Ông Lý Đợi nhận xét rằng, Hà Mạnh Thắng thuộc số ít họa sĩ thích sự thay đổi trong sáng tác. Quan sát công việc của anh chừng 15 năm qua, sẽ thấy rõ điều này.

Nếu so với triển lãm “Khói sóng” năm 2015, rồi “Phong cảnh/Tâm cảnh” năm 2019, thì “Đối cảnh” là sự thay đổi khá nhiều.

Từng theo đuổi bút pháp hiện thực, rồi hiện thực hoài nghi, đến biểu hiện, trừu tượng, rồi trừu tượng - biểu hiện… trong mỗi ngôn ngữ, Hà Mạnh Thắng bắc nhịp cầu với quá khứ, để truy vấn, mỉa mai, phản tư hiện tại hoặc ngược lại.

Đam mê khám phá vốn di sản và văn hóa truyền thống, Hà Mạnh Thắng còn đi sâu vào lĩnh vực cổ vật. Bởi vậy, anh có thêm những chiêm nghiệm về các sắc độ văn hóa để chuyển tải trong “Đối cảnh”.

Mặt sau bức tranh hiện những dòng thơ.

Công chúng thấy lạ lẫm, khi hội họa hiện đại được phối kết với truyền thống, từ hoành phi câu đối, trướng ngăn tới các bức chạm khắc, phù điêu. Hiện đại là những bức tranh mới vẽ, còn thơm mùi dầu được treo cạnh những báu vật thời gian để tạo ra những sự nghịch lý.

Triết lý âm - dương và thế giới tâm linh, siêu nhiên gắn chặt đời sống hàng ngày của mỗi người. Trong tranh Hà Mạnh Thắng, xung đột hiện diện trong thế lưỡng phân, giữa hai thế giới tâm linh và thực tại, để từ đó thiết lập một trạng thái cân bằng hài hòa.

Thực tế này thể hiện đậm nét trong chuỗi tác phẩm mới của nghệ sĩ, nay có sự hiện diện của những “sơn son thếp vàng”. Ở đây chỉ nói một ý nhỏ, đó là các câu đối/bài thơ xưa được sưu tầm và trưng bày cùng, như là một đối cảnh của cảm xúc, một “đối chứng” của cảm hứng. Tạm gọi là họa hình dẫn chứng.

“Khi để chúng đối cảnh với nhau, người xem sẽ thấy thú vị vì sự hòa trộn giữa kế thừa, phản tư và cợt nhả. Câu hỏi được đặt ra là những “sơn son thếp vàng” kia thì nên kế thừa hoặc thay đổi, phủ nhận? Phải chăng lịch sử cũng đang có nhiều tình huống và tình thế giống như vậy?”, nhà nghiên cứu phê bình Lý Đợi cho hay.

“Vẽ về thơ, về mùa, lại chọn bút pháp trừu tượng là chủ đạo, mới nhìn tưởng chúng hơi đơn điệu, cũng dễ hiểu. Nhưng xem kỹ, cũng như ngẫm ngợi thêm các câu thơ đậm chất điền viên, có thể thấy “Kìa non non, nước nước, mây mây” đã triển khai khá trọn vẹn ý niệm của mình”, Nhà nghiên cứu mỹ thuật Lý Đợi.