Nhưng lại có những loại hình được chính người bản địa sáng tạo ra trên chính vùng đất mới: bóng rỗi là một trong những “sản phẩm sáng tạo” đó.
Sản sinh từ quá trình giao lưu và tiếp biến
Bóng rỗi là tên gọi của một loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian ở Nam bộ, gắn liền với hoạt động nghi lễ trong các hình thái tín ngưỡng Mẫu và nữ thần. Hình thức trình diễn của nghệ thuật bóng rỗi là sự kết hợp giữa lời hát gọi hát rỗi và các động tác múa gọi là múa bóng, trong đó phần múa được được xem là bộ phận chủ đạo.
Về nguồn gốc, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng bóng rỗi ở Nam bộ có ảnh hưởng sâu xa từ nghi thức hầu đồng trong tín ngưỡng Mẫu Tam phủ - Tứ phủ ở Bắc bộ.
Tuy nhiên, với tư duy thực tiễn của những người khai phá phương Nam, sự xuất hiện của thần linh trong quá trình giao tiếp thiêng - phàm đã bị giản lược, người múa bóng không còn là người thay mặt cho thần thánh để phán truyền hay “ban ân nhỏ phước”, mà chỉ còn là người thay mặt dân chúng để dâng lễ lên thần thánh.
Sự ra đời của loại hình nghệ thuật bóng rỗi còn là kết quả của quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa đa tộc người, trong đó nổi bật là vai trò của văn hóa Chăm.
Trong các nghi lễ của mình, người Chăm thường có những hình thức diễn xướng hết sức điêu luyện với vai trò chủ đạo của những muk pajao (muk: bà, pajao: bóng). Thành phố Nha Trang ngày nay vẫn còn địa danh Xóm Bóng với câu ca dao: “Ai về Xóm Bóng thăm nhà/ Hỏi xem điệu múa dâng Bà còn chăng?”.
Tuy nhiên, bà bóng của người Chăm thường là thiếu nữ đồng trinh hoặc phụ nữ trẻ đẹp, còn bóng rỗi của người Việt ở Nam bộ thường là những phụ nữ lớn tuổi hoặc nam giới.
Trong nghi lễ, người Chăm đội lễ vật lên đầu trước khi dâng lên thần linh, nhảy múa hết sức khéo léo và giữ chúng được thăng bằng không
cần vịn hay nâng đỡ.
Các lễ vật đó là tô bông, mâm đồng, tháp vàng… Những hình ảnh này dễ dàng khiến chúng ta liên tưởng đến các bà bóng trong diễn xướng bóng rỗi, họ đội những chén bông hoặc tháp vàng trên đầu, múa theo nhịp trống và giữ chúng được thăng bằng.
Nguồn gốc sâu xa hơn của các nghi thức này lại bắt nguồn từ Hindu giáo, với lễ cúng nữ thần Kali - vợ thần Shiva. Những người phụ nữ đội những chiếc nồi đất trên đầu, trong nồi là thức ăn mà họ dâng cúng thần, đôi khi họ còn vẽ hình khuôn mặt vị thần ở phía ngoài chiếc nồi.
Trong khi đội lễ vật mang đến đền thờ, những người tín đồ ấy vừa đi vừa nhảy múa. Ở các nghi lễ này, Thottelu là lễ vật có dạng tháp, được trang trí bằng giấy nhiều màu sắc, tuy nhiên kích thước lớn hơn tháp vàng trong bóng rỗi rất nhiều.
Có múa bóng rỗi mới thành nghi lễ
Về đặc điểm, diễn xướng bóng rỗi không phải là loại hình nghệ thuật giải trí mua vui mà mang tính “thiêng” - gắn liền với tín ngưỡng và là một bộ phận cấu thành nên hoạt động nghi lễ. Những đền miễu thờ Mẫu và nữ thần thường có diễn ra bóng rỗi như Bà Chúa Xứ, Bà Ngũ Hành, Bà Cố Hỷ, Diêu Trì Kim Mẫu, Linh Sơn Thánh Mẫu… thậm chí đôi khi có cả Bà Thiên Hậu của người Hoa.
Như vậy, xét về mặt không gian, bóng rỗi chỉ được thực hiện trước bàn thờ thần linh, tức không gian thiêng. Thời gian diễn ra bóng rỗi cũng là thời gian thiêng, đó là một thời điểm cố định được từng ngôi miễu quy định trong lịch trình diễn tiến nghi lễ của miễu, không phải có thể trình diễn tùy ý.
Đối tượng thực hành tín ngưỡng cũng là những người hết sức đặc biệt. Họ được xem như những người mà thần linh đã giao phó trọng trách thay mặt cho bá tánh để giao cảm với cõi thiêng, dân gian gọi họ là những người “có căn” hiểu là những người “được chọn”.
Không dừng lại ở vai trò “thiêng”, họ còn có vai trò “phàm” - đó là vai trò của người nghệ sĩ múa thuần thục, tinh xảo. Song, mặc dù những điệu múa đẹp được nhân dân tán thưởng vì chúng đáp ứng nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của nhân dân, nhưng chúng ta phải hiểu là vai trò “phàm” không tách khỏi vai trò “thiêng” bởi điệu múa đẹp còn thể hiện sự thành tâm cung kính của người múa bóng dâng lên cho thần linh.
Về nội dung, diễn xướng bóng rỗi thường trải qua các nghi thức như hát mời chào, ca tụng thần, múa bông, múa mâm vàng, trình diễn các kỹ năng khác… Múa bông là hình thức các nghệ nhân đội chén bông trên đầu, dùng các động tác uyển chuyển để dâng chén bông đến bàn thờ bà.
Tương tự như thế, múa mâm vàng (hoặc mâm bạc, ngũ sắc) là mâm có đặt bên trên một cái tháp làm bằng khung tre và được trang trí bằng giấy màu sặc sỡ, người nghệ nhân đội mâm trên đầu, di chuyển xuống trán, tay, lưng…
Các trò tạp kỹ thường được tích hợp vào múa bóng rỗi như múa đao, múa trống, phun lửa, tung hứng… thường là nội dung mà người xem thích thú nhất.
Khi ấy, người nghệ nhân bóng rỗi như những nghệ sĩ xiếc tài ba. Họ dùng nhiều bộ phận trên cơ thể mình để giữ những vật nặng (trống, lu, ghế…) hoặc những vật khó giữ thăng bằng (nhánh huệ, lông công, cọng dừa…) và cũng đồng thời phải di chuyển một cách khéo léo.
Các thao tác đó vừa mang tính giải trí gần gũi, nhưng cũng không kém phần huyền bí trong mắt người lao động bình dân.
Bên cạnh các động tác múa là phần âm nhạc, điệu hát rỗi thường vận dụng các điệu lý, hò, vè, nói thơ… quen thuộc trong dân gian. Để phối hợp cho lời hát thêm bay bổng còn có vai trò của các nhạc cụ dân tộc mà vai trò chủ đạo là cây đờn cò.
Bên cạnh đó còn có trống lệnh, ngoài ra để tăng thêm phần phong phú còn có thể có thêm đờn kìm, mõ, sênh, phách, song loan… Lời hát rỗi mang nội dung ca ngợi và chúc tụng thần linh, cầu mong những điều tốt lành cho dân chúng.
Sau thời gian dài bị mai một, bóng rỗi đang được hồi sinh trở lại. Nhằm góp phần “thắp lửa” cho loại hình nghệ thuật độc đáo này, năm 2007, Liên hoan múa bóng rỗi Nam bộ lần thứ nhứt được tổ chức tại thành phố Mỹ Tho, tỉnh Tiền Giang. Tuy nhiên mãi đến tận mười năm sau, 2017, Liên hoan nghệ thuật diễn xướng dân gian Bóng rỗi - Địa Nàng mới được tổ chức lần thứ hai tại thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai.
