Cần thêm cơ chế cho trường đại học

Để làm được việc này, pháp luật về KHCN và đổi mới sáng tạo cần tháo gỡ nhiều nút thắt.

Nhiều điểm chưa đáp ứng yêu cầu mới

Ngày 7/2, hơn 200 nhà khoa học của Đại học Quốc gia TPHCM vừa tham gia tọa đàm góp ý Dự thảo Luật KHCN và Đổi mới sáng tạo (Dự thảo). Dự thảo do Bộ Khoa học và Công nghệ xây dựng vào năm 2024, đang triển khai lấy ý kiến góp ý. Dự thảo được kết cấu thành 13 chương với 83 điều, tăng thêm 2 chương so với Luật KHCN năm 2013 và 2 điều luật.

PGS.TS Vũ Hải Quân - Giám đốc Đại học Quốc gia TPHCM cho rằng, các nghị quyết của Đảng, đặc biệt là Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/11/2023 về tiếp tục xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước nhanh và bền vững trong giai đoạn mới và Nghị quyết số 57-NQ/TW đều xác định ưu tiên đầu tư cho hai viện hàn lâm và các đại học trọng điểm trong đó có hai đại học quốc gia.

Tuy nhiên, Dự thảo Luật trên vẫn chưa đề cập đến vấn đề này. Theo ông Quân, Dự thảo Luật KHCN và Đổi mới sáng tạo là nền tảng pháp lý quan trọng nhất trong việc phát triển KHCN. Từ kinh nghiệm làm KHCN của mình, Đại học Quốc gia TPHCM cho rằng, cần gỡ bỏ tất cả rào cản, tạo động lực mới giúp hoạt động phát triển KHCN trong trường đại học thực sự phát triển.

Các chuyên gia nhận định rằng, Dự thảo Luật cần làm rõ hơn cơ chế và ưu đãi đối với các trường đại học khi thành lập doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp KHCN và các mô hình “spin-off” nhằm thương mại hóa kết quả nghiên cứu.

Đồng thời, Dự thảo Luật cần có những điều chỉnh mang tính đột phá hơn, tập trung vào: Ưu đãi thuế mạnh mẽ và hỗ trợ tài chính linh hoạt hơn cho doanh nghiệp KHCN và đổi mới sáng tạo; đơn giản hóa thủ tục thương mại hóa kết quả nghiên cứu; xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia với sự tham gia của doanh nghiệp; cải thiện chính sách nhân lực KHCN để thu hút nhân tài.

Ông Phạm Phú Ngọc Trai - Chủ tịch Công ty tư vấn kinh doanh hội nhập Toàn Cầu, thành viên Hội đồng Khoa học và Đào tạo, Đại học Quốc gia TPHCM nhận định, Dự thảo Luật đã nhấn mạnh vai trò của KHCN và đổi mới sáng tạo như một động lực quan trọng để thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Tuy nhiên, theo chuyên gia này, cần làm rõ hơn tính cấp thiết của việc ban hành luật, nhất là trong bối cảnh cạnh tranh quốc tế và sự chuyển dịch sang nền kinh tế số. Chẳng hạn, thực trạng tại Việt Nam cho thấy tỷ lệ đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D) trên GDP chỉ khoảng 0,44% (dữ liệu 2023), thấp hơn nhiều so với các nước trong khu vực như Hàn Quốc (4,8%), Trung Quốc (2,2%) và Singapore (1,9%). Hệ sinh thái đổi mới sáng tạo còn manh mún, chưa có sự kết nối hiệu quả giữa trường đại học, viện nghiên cứu và doanh nghiệp.

Ông Trai cũng đề xuất Dự thảo Luật cần có các điều khoản quy định về cơ chế đặc thù cho 2 đại học quốc gia (Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Quốc gia TPHCM) và Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ. Những đơn vị này là những trụ cột trong hệ sinh thái KHCN và đổi mới sáng tạo, do đó cần có cơ chế đặc thù để nâng cao hiệu quả hoạt động.

Chuyên gia cũng cho rằng, cần trao quyền tự chủ cao hơn, cho phép các tổ chức này chủ động trong tuyển dụng, tài chính và hợp tác quốc tế. Cần hỗ trợ cho việc xây dựng các trung tâm nghiên cứu xuất sắc, tập trung vào các lĩnh vực chiến lược như trí tuệ nhân tạo, vật liệu mới, y sinh học, năng lượng tái tạo. Đồng thời, cần khuyến khích hợp tác giữa đại học quốc gia và doanh nghiệp, tạo cơ chế doanh nghiệp đồng tài trợ nghiên cứu để tăng cường tính ứng dụng.

Quy định rõ ngân sách

Một số đại biểu cũng bày tỏ ý kiến về tên gọi của Dự thảo Luật KHCN và Đổi mới sáng tạo. Theo PGS.TS Phan Bảo Ngọc - Trường Đại học Quốc tế, Đại học Quốc gia TPHCM, cụm từ “đổi mới sáng tạo” nên được bỏ khỏi tên luật vì đổi mới và sáng tạo vốn là một phần trong quá trình nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ.

Ngoài ra, ông cũng đề xuất Dự thảo Luật cần bổ sung các điều khoản về chiến lược trọng điểm quốc gia đối với các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo, công nghệ sinh học, năng lượng cao, vật liệu... nhằm tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho sự phát triển.

GS.TS Nguyễn Thị Cành - Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia TPHCM cũng đồng tình với quan điểm này. Bà cho rằng, việc giữ cụm “đổi mới sáng tạo” trong tên luật là chưa phù hợp, vì đổi mới sáng tạo là kết quả của nghiên cứu và ứng dụng KHCN, chứ không phải là một lĩnh vực độc lập.

Ngoài ra, bà Cành cũng nhận định rằng quy định về tài chính và đầu tư cho KHCN trong Dự thảo Luật còn chưa toàn diện. Chẳng hạn, Dự thảo chỉ quy định chi ngân sách Nhà nước cho KHCN tối thiểu 2% tổng ngân sách Nhà nước, nhưng chưa nêu rõ tổng mức đầu tư cho KHCN (bao gồm cả nguồn ngoài ngân sách) chiếm bao nhiêu phần trăm GDP. Cần có đánh giá cụ thể về tỷ lệ đầu tư KHCN từ nguồn ngân sách Nhà nước và nguồn huy động xã hội ngoài Nhà nước, từ đó mới có cơ sở xây dựng chính sách huy động nguồn lực xã hội hiệu quả hơn.

Khi trình bày báo cáo về một số nội dung chính của Dự thảo Luật KHCN và Đổi mới sáng tạo, TS Thái Thị Tuyết Dung - Phó Trưởng ban Ban Thanh tra - Pháp chế (Đại học Quốc gia TPHCM) cho biết, nhiều quy định mới và quy định bổ sung đã được đề xuất nhằm nâng cao tính công chính, cũng như điều chỉnh cho phù hợp với thực tiễn.

Các quy định đề cập bao gồm việc đổi tên luật, điều chỉnh phạm vi và bố cục, làm rõ khái niệm “đổi mới sáng tạo” và bổ sung các quy định về tổ chức KHCN, nhân lực, quyền của cá nhân trong hoạt động KHCN và đổi mới sáng tạo.

Đặc biệt, Dự thảo còn đề xuất cơ chế thử nghiệm có kiểm soát và quy định về phòng thí nghiệm, thiết bị nghiên cứu dùng chung. Ngoài ra, các chính sách mới nhằm phát triển nhân lực chất lượng cao, nâng cao nhận thức về đổi mới tư duy và hoàn thiện thể chế cũng được nhấn mạnh, với mục tiêu tạo động lực mới cho sự phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.