Biên giới Tây Nam mùa nước nổi

1. Bạn nhắn, biên giới mùa nước về đẹp lắm. Tôi cứ hình dung nơi đó cũng như bao nơi khác ở đồng bằng miền Tây Nam Bộ, có xuồng ghe, có cá tôm và những khóm bông điên điển. Nhưng khi đến nơi mới thấy, mùa nước nổi ở biên giới Tây Nam mang một không khí rất đặc trưng bởi sự sôi động và vẻ đẹp quyến rũ khó có nơi nào có được. Tôi về vùng biên giới Tây Nam, thấy lạ khi người dân nơi đây hồ hởi đón nước về như đón một mùa làm ăn sinh sống mới.

Không như cư dân đồng bằng sông Hồng coi việc trị thủy là chính yếu. Cư dân vùng đất thượng nguồn sông Cửu Long chú trọng việc tận dụng và khai thác tối ưu mặt nước, quan tâm đến việc làm thủy lợi kết hợp với việc mở mang giao thông đường thủy. Một thống kê sơ bộ về sông ngòi ở đồng bằng sông Cửu Long có sự liên tưởng khá thú vị. Người ta ước tính tổng số chiều dài của công trình dẫn lũ với hệ thống sông ngòi kênh rạch chằng chịt ở đồng bằng sông Cửu Long tương đương với chiều dài của Vạn Lý Trường Thành (Trung Quốc). Điều đó cho thấy rằng, cư dân miệt vườn sông nước miền Tây coi trọng việc: tận thủy – thủy lợi hơn là trị thủy.

Ở đồng bằng sông Cửu Long, người ta không gọi mùa nước dâng cao, đổ về các đồng, các sông là “mùa nước lũ”, mà gọi là “mùa nước lên”, “mùa nước đổ” hay “mùa nước nổi”… Có lẽ, dòng nước cuồn cuộn, hung hăng của thượng nguồn Mê kông sau khi đi qua đại ngàn, đổ vào sông Cửu Long, chan hòa ra các đồng ruộng, kênh mương mênh mông bát ngát, hiền hòa, ban cho đồng ruộng nhiều phù sa và sản vật.

Theo thông lệ, để ăn, ở và sống cùng với mùa nước nổi, cư dân ở biên giới Tây Nam, cứ vào khoảng đầu tháng 6-7 âm lịch, lại bắt tay vào việc chuẩn bị đón chờ một mùa làm ăn sinh sống mới. Nhưng những năm gần đây, nhiều đập thủy điện được xây dựng dọc theo sông Mê kông cùng với tình trạng biến đổi khí hậu, khiến mùa nước nổi về muộn và lưu lượng nước thấp hơn cùng kỳ các năm trước. Điều đó làm cho cư dân đồng bằng sông Cửu Long lo lắng, vì cuộc mưu sinh bắt đầu có dấu hiệu “dần dần nhạt đi”…

2. Kinh nghiệm cha ông đúc kết rằng: “Tháng Bảy nước nhảy khỏi bờ”. Nhưng năm nay, khi vừa mới bước vào trung tuần tháng 6 âm lịch, mực nước ở các nhánh sông đã bắt đầu có dấu hiệu dâng cao. Báo hiệu một mùa lũ mới lại về, sớm hơn và có thể cao hơn năm trước. Những chiếc xuồng sau mùa cất vào dưới sàn nhà được đem ra trét dầu chai, tu bổ lại cho vững chắc. Những tấm lưới được sắm sửa, trang bị mọi thứ cần thiết cho một mùa mưu sinh sông nước.

Đâu đó, người ta kiểm tra lại đê điều, sửa lại mái nhà, chân cột, cây cầu để mùa nước năm nay về, có thể an tâm mà làm ăn sinh sống. Không khí đón mùa nước nổi sôi động dần theo con nước lớn, cảm giác rằng người dân thượng nguồn sông Cửu Long chuẩn bị cho cuộc mưu sinh kiếm ra tiền hơn là chuẩn bị đương đầu với một mùa lũ ngập trắng đồng, mùa lũ cuốn đi bao thứ ruộng vườn, nhà cửa và cả tính mạng con người.

Nhớ lại mùa nước lớn kinh hoàng năm 2000, ông Phan Thanh Hùng, nhà ven sông Hậu, đoạn chảy qua thành phố Châu Đốc (An Giang) cho biết: “Năm đó, nước nổi về sớm, nước lại đột ngột dâng cao, ngập hết các con đường trong thành phố, mọi sinh hoạt đều lâm vào hoàn cảnh khó khăn; giao thông đường bộ tê liệt hoàn toàn.

Có hàng chục người chết vì đuối nước, hàng trăm ngôi nhà bị lũ cuốn mất và hầu như tất cả các ngôi nhà ở Châu Đốc đều có dấu “chớn” của nước nổi in đậm đến mãi sau này”. Nhìn vào dấu “chớn” cách phía chân tường hơn một mét, chia thành hai gam màu đậm nhạt khác nhau. Đó là dấu vết mùa nước lên ngập, dấu của phù sa đọng lại sau khi con nước “ngự trị” ngôi nhà. Sau này, người dân sông Cửu Long vẫn hay nhìn vào dấu ngấn “chớn” nước để biết được con nước năm nay đã về được bao nhiêu và lượng nước nhiều hay kém hơn những năm trước.

Nhưng với sự giáng họa bấy nhiêu đó của mùa nước về vẫn không làm cho người dân thượng nguồn sông Cửu Long canh cánh một nỗi ám ảnh, giận hờn con nước. Ngược lại, người dân còn háo hức, trông chờ và học cách sống chung với mùa nước nổi. Có người ví von rằng: “Nước lũ ở vùng châu thổ sông Cửu Long cũng như một Thánh mẫu khó tính, có vẻ khó chiều nhưng sâu thẳm lòng dạ rất đỗi hiền từ. Đằng sau những phạt vạ, giáng họa, Thánh mẫu ấy luôn phóng khoáng ban tặng lại cư dân những đặc ân rất đỗi thân thương”.

3. Đồng bằng sông Cửu Long là một vùng đất tương đối thấp, đặc biệt khu vực ven biên giới Việt Nam – Campuchia, có nhiều vùng trũng. Mùa nước về theo sông tràn vào các đồng ruộng, tạo nên một bức tranh mặt nước mênh mông, lác đác vài ngôi nhà, vài đọt cây. Đứng xa nhìn, thấy một khung cảnh cô độc và buồn thảm. Nhưng thật ra trên cánh đồng nước ấy là một cuộc sống sôi động với những ngày “nhờ con nước” mưu sinh và những nghĩa tình của cư dân hai bờ biên giới…

Để sống chung với mùa nước nổi hàng năm tràn về, người dân ở những vùng trũng ven biên giới đều cất nhà sàn cao. Nghèo mấy cũng cố gắng xây dựng chân cột, mái nhà vững chắc. Vậy mới có thể “an cư lạc nghiệp” cùng mùa nước nổi hàng năm. Những ngôi nhà cất gần nhau tạo thành từng xóm, làng nằm rải rác trên đồng nước.

Con đường tuy được đắp cao hơn nhưng vẫn bị nhấn chìm. Phía trên mặt nước là những cây cầu tre, ván bắc tạm, nối nhà này với nhà kia trong xóm. Người trẻ thì lên xuồng, ra sông hoặc sang đất bạn mưu sinh. Mỗi chiều sau một ngày lao động vất vả, mọi người lại quây quần bên nhau với mớ cá tôm vừa đánh bắt được, nhâm nhi vài ly rượu đế ấm lòng giữa những cơn gió chiều và tiếng ếch nhái kêu vang vọng. Tuy nhiên, với đặc tính của nghề nghiệp, lênh đênh trên sông mùa nước lớn cũng gặp nhiều khó khăn và nguy hiểm. Những lúc mưa to, gió lớn không thể đánh bắt, kể như mất trắng một ngày. Đó là chưa kể đến việc lưới mắc gốc cây, vật cản bị rách.

Nếu kịp thời phát hiện ra thì phải lặn xuống đáy sông mò gỡ lưới. Vào mùa cao điểm, ngư dân thường đánh bắt thủy sản vào ban đêm, để kịp có cá tôm tươi sống bán vào phiên chợ sớm. Đây là một công việc tương đối vất vả và nguy hiểm nhưng vì cuộc mưu sinh, ngư dân không chỉ phải chấp nhận dầm mình trong mưa gió, sương đêm, mà còn phải đối diện với sông sâu, sóng dữ.

Với nguồn thủy sản phong phú, mùa nước góp phần tạo ra những món ăn dân dã, đặc sản mà chỉ có trong mấy tháng nước lên mới có thể tìm đủ nguyên vật liệu. Những món được chế biến từ cá, mắm đi kèm với rau đồng, bông điêm điển không chỉ hấp dẫn đối với cư dân nơi đây mà còn thu hút những du khách và người phương xa...

Khi chúng tôi hoàn thành bài viết này tại ngã ba sông Châu Đốc, cũng là lúc con nước ở những cánh đồng biên giới Tây Nam bắt đầu lên cao. Cư dân nơi đầu nguồn gửi vào chín nhánh sông những niềm tin an cư và lạc nghiệp. Lúc này, sông đang chở đến những “mùa nước đẹp”...