Bàn thêm về “đề mở” trong kiểm tra, đánh giá môn Ngữ văn

Những năm gần đây, dù còn không ít vấn đề cần bàn về chương trình - sách giáo khoa môn Ngữ văn, phương pháp dạy học Văn, công tác đào tạo - bồi dưỡng giáo viên Ngữ văn, dư luận đã có những đánh giá tích cực về việc đổi mới trong kiểm tra, đánh giá môn Ngữ văn, đặc biệt là vấn đề “Đề mở” trong kiểm tra, đánh giá môn Ngữ văn.

Từ các chuyên gia đầu ngành, người làm công tác quản lý, chỉ đạo chuyên môn đến giáo viên trực tiếp đứng lớp, từ phụ huynh đến học sinh… đều đóng góp tiếng nói riêng của mình về vấn đề này: Đề và việc rèn luyện năng lực viết sáng tạo (PGS.TS Đỗ Ngọc Thống), Đề mở trong làm văn (GS.TS Trần Đình Sử), Đề mở và đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, Đề “mở ép”, bài thi “thảm họa”...

Điều đó càng chứng tỏ “vị trí số một của môn Ngữ văn” như phát biểu của Thứ trưởng Bộ GD&ĐT Nguyễn Vinh Hiển tại Hội thảo Quốc gia về dạy học Ngữ văn. 

Nói như thế không có nghĩa là trước đây, trong kiểm tra thường xuyên, kiểm tra định kỳ, cũng như trong những kỳ thi Quốc gia, kể cả thi tốt nghiệp THPT và thi học sinh giỏi, môn Ngữ văn chỉ có những đề đóng, không có đề mở.

Thực tế cho thấy, có rất nhiều đề văn hấp dẫn, kích thích được hứng thú và khả năng sáng tạo của học sinh: Một bài học ý nghĩa mà cuộc sống đã dành cho em; Vai trò của đồng tiền trong cuộc sống…

Tuy nhiên, công bằng mà nói, những đề như thế không nhiều. Bởi vậy, kể từ khi xuất hiện tiếng nói đầu tiên về “đề mở”, đến nay đã có cả một luồng dư luận bàn về đề mở trong kiểm tra, đánh giá môn Ngữ văn.

“Đề mở” đã trở thành đề tài nóng không chỉ với môn Ngữ văn mà với các môn khoa học xã hội và nhân văn khác như: Lịch sử, Địa lý… 

Và như thế, rất cần thống nhất: thế nào là đề mở, độ mở đến đâu thì có thể chấp nhận được, với đề mở đáp án cần mở như thế nào…

Từ việc rà soát, hệ thống lại những đề Văn được đánh giá cao trong những kỳ kiểm tra/thi gần đây, có thể thấy, ngoài câu hỏi mở xuất hiện trong đề thi tốt nghiệp THPT từ năm 2008 - 2009 trở lại đây (Phát biểu về tác dụng của việc đọc sách,Thói dối trá là biểu hiện của sự suy thoái về đạo đức trong đời sống xã hội, Suy nghĩ về hành động dũng cảm cứu người của học sinh Nguyễn Văn Nam,…), đề mở môn Ngữ văn chủ yếu được phát hiện thông qua những “bài văn lạ” được đăng tải trên báo giấy hoặc báo điện tử. 

Đề mở trở thành nguyên nhân đầu tiên lý giải sự thành công của những bài viết đó. Rằng nếu không có những đề Văn như thế sẽ không có những bài văn gây “sốc” đến thế, những bài văn đi từ trái tim đến trái tim như thế! (Bài viết của em Hà Minh Ngọc, Nguyễn Trung Hiếu…). 

Ở những đề bài, những câu hỏi được xem là mở đó, không thấy xuất hiện một nhân vật, một tác phẩm văn học cụ thể nào trong chương trình và sách giáo khoa phổ thông, cũng không yêu cầu học sinh phải thực hiện một thao tác nghị luận cụ thể nào…

Nghĩa là, đề mở rất thoáng. Khác với đề bài truyền thống, đề mở không có “mệnh lệnh” chỉ rõ, không bó buộc, khuôn đúc bài viết của học sinh ở một dạng, một kiểu bài, một hoặc một vài tác phẩm thuộc một giai đoạn, một thời kỳ văn học nhất định.

Với đề mở, học sinh có “đất” để thể hiện sự khám phá, tìm tòi đầy sáng tạo của mình. Đề mở thực chất là đề bài theo hướng vận dụng kiến thức đã học vào việc giải quyết các vấn đề thực tiễn.

Trước mỗi đề bài, học sinh căn cứ vào khả năng phát hiện vấn đề, khả năng huy động những kiến thức đã học (bao gồm kiến thức tiếng Việt, đọc văn, làm văn, kiến thức liên môn), khả năng vận dụng ngôn ngữ để trình bày, lý giải vấn đề theo chính kiến của mình.

Với hướng ra đề như thế, để có được những bài viết thuyết phục, ngoài những kiến thức đã học trong chương trình, sách giáo khoa, đáp ứng yêu cầu chuẩn kiến thức - kỹ năng - thái độ, giáo viên cần khuyến khích học sinh tích lũy những hiểu biết mang tính xã hội, cập nhật những vấn đề mang tính thời sự.

Như vậy, đề Văn mở phải mở cả nội dung, tư tưởng và cấu trúc. Không bó buộc vấn đề hỏi trong những tác phẩm văn học trong nhà trường, đề mở hướng đến cả những vấn đề trong thực tiễn, mang tính thời sự, tính ứng dụng cao. Trước những vấn đề đó, người viết được phép thể hiện chính kiến và những sáng tạo riêng, mang tính cá nhân.

Nhưng, đó tuyệt nhiên không phải là những phát ngôn lập dị, những tư tưởng phản động, những ý kiến đi ngược lại quan điểm, đường lối của Đảng và nhà nước, không phù hợp với thuần phong, mỹ tục của người Việt Nam, không phù hợp với đặc trưng tâm lý, lứa tuổi của người viết. Đề mở chấp nhận “cái khác” nhưng không dung hòa với “cái trái”, cái đối lập.

Dù còn phải cân nhắc, điều chỉnh cho phù hợp với định hướng đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, mục tiêu của môn Ngữ văn trong nhà trường ngoài việc cung cấp cho học sinh những kiến thức phổ thông, cơ bản, hiện đại, có tính hệ thống về ngôn ngữ (trọng tâm là tiếng Việt) và văn học (trọng tâm là văn học Việt Nam), phù hợp với trình độ phát triển của lứa tuổi và yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; hình thành và phát triển năng lực sử dụng tiếng Việt, tiếp nhận văn học, cảm thụ thẩm mĩ còn tập trung bồi dưỡng tinh thần, tình cảm như tình yêu tiếng Việt, yêu thiên nhiên, gia đình, lòng tự hào dân tộc…

Với chức năng giao tiếp, giáo dục, thẩm mỹ… văn học nói chung và văn học trong nhà trường nói riêng có nhiều thuận lợi trong việc hình thành và phát triển các năng lực chung cũng như góp phần bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm và các phẩm chất cao đẹp của người học, “học văn là học cách làm người”. 

Vì thế, dù mở theo hướng nào, dù mở đến mức nào, đề Văn vẫn hướng đến những giá trị muôn đời, nhân bản, nhân văn nhất.

Đề văn mở bao giờ cũng hay, hấp dẫn, kích thích được hứng thú của học sinh, nhưng nói như PGS.TS Đỗ Ngọc Thống, dù “mới mẻ”, “khác lạ”, “mở” đến đâu vãn phải đảm bảo “sự chính xác, tính khoa học, tính thẩm mỹ và yêu cầu giáo dục tư tưởng cho thế hệ trẻ”. 

Đó là những chuẩn mực để theo đó, chúng ta sẽ không bắt gặp những đề văn “vừa yếu về chuyên môn vừa thô tục” (theo GS Nguyễn Minh Thuyết), “mắc sai lầm nghiêm trọng” (theo PGS.TS Văn Giá) như đề thi của Đại học FPT.

Môn Ngữ văn bao gồm 3 phân môn: văn học, tiếng Việt, làm văn. Cả ba phân môn này đều hướng tới việc hình thành và phát triển năng lực đọc hiểu và tạo lập văn bản. 

Nếu lấy chuẩn đầu ra này làm thước đo để kiểm tra, đánh giá trong môn Ngữ văn, thiết nghĩ, không nhất thiết phải đặt mệnh lệnh trong câu hỏi môn Ngữ văn: Hãy phân tích, hãy chứng minh,…

Đề thi môn Ngữ văn không cần thiết phải lặp đi lặp lại theo cấu trúc 2 phần: Phần chung – phần bắt buộc và phần tự chọn và nội dung không nhất thiết gồm 3 câu: tái hiện kiến thức, nghị luận xã hội và nghị luận văn học. 

Cá nhân người viết cho rằng, đổi mới đề thi môn Ngữ văn theo cấu trúc 2 phần đọc hiểu và làm văn là hợp lý. Với phần đọc hiểu, có thể tham khảo cách ra đề thi sau của Nhật Bản (trích theo tài liệu của PISA Việt Nam):

Hai lá thư sau được lấy từ Internet nói về graffiti. Graffiti là nghệ thuật vẽ và viết không cho phép lên tường hoặc nhiều vị trí khác. Tham khảo các lá thư để trả lời các câu hỏi sau:

(Nguồn: Marl Hankala)

Câu hỏi 1: Mục đích của mỗi lá thư trên là:

A. giải thích graffiti là gì.

B. đưa ra một ý kiến về graffiti.

C. chứng minh sự phổ biến của graffiti.

D. cho mọi người biết phải tốn kém như thế nào để tẩy xoá graffiti.

Câu hỏi 2: Tại sao Sôphia lại đề cập tới quảng cáo?

..........................................................................................................

Câu hỏi 3:

Em đồng ý với người viết lá thư nào? Hãy giải thích câu trả lời của em bằng chính ngôn ngữ của mình để đề cập tới những gì được nêu lên trong một hoặc cả hai bức thư.

...........................................................................................................

Câu hỏi 4:

Chúng ta có thể nói về những gì lá thư nói đến (nội dung).

Chúng ta có thể nói về cách thức lá thư được viết (văn phong).

Không đề cập tới việc em đồng thuận với lá thư nào, theo ý kiến của em, lá thư nào tốt hơn?

Hãy giải thích câu trả lời của em về cách thức của một hoặc cả hai lá thư được viết./.

Đề mở đòi hỏi hướng dẫn chấm mở. Theo đó, người viết có khoảng trống để đánh giá đúng mức những sáng tạo riêng, những đóng góp riêng của mỗi học sinh khi giải quyết vấn đề đặt ra trong đề bài. 

Để đánh giá chính xác, khách quan, công bằng, khi chấm bài, giáo viên cũng cần linh hoạt. Sẽ không thể tồn tại kiểu đếm ý cho điểm, hoặc tuân thủ cứng nhắc một phương án trả lời. Chấp nhận hơn một phương án trả lời hợp lý để kích thích sự sáng tạo của học sinh cũng là một thay đổi đáng lưu ý.

Với câu hỏi đọc hiểu như trên, hướng dẫn chấm cụ thể được mã hóa như sau :

Hướng dẫn mã hóa câu hỏi 1:

Mức đầy đủ: B. Đưa ra một ý kiến về graffiti.

Không đạt: Các câu trả lời khác hoặc không trả lời.            

Hướng dẫn mã hóa câu hỏi 2:

Mức đầy đủ: Nhận ra rằng đang rút ra một sự so sánh giữa graffiti và quảng cáo. Câu trả lời nhất quán với ý nghĩ rằng quảng cáo là một hình thức hợp pháp của graffiti.

+ Để cho chúng ta thấy rằng quảng cáo có thể mang tính xâm phạm như graffiti.

+ Bởi vì một số người nghĩ rằng quảng cáo cũng xấu xí, là cách vẽ phun mực.

+ Cô ấy đang nói rằng quảng cáo chỉ là một hình thức hợp pháp của graffiti.

+ Cô ấy cho rằng quảng cáo cũng giống với graffiti.

+ Bởi vì họ không cần sự cho phép của bạn để dựng các bảng quảng cáo. [ngầm so sánh giữa quảng cáo và graffiti].

+ Bởi vì nó là một hình thức trưng bày khác.

+ Bởi vì những người quảng cáo dán các tấm bảng quảng cáo lên tường và cô ấy cho rằng graffiti cũng thế.

+ Vì nó cũng nằm trên tường.

+ Bởi vì trông chúng cũng xấu hoặc đẹp như nhau mà thôi.

+ Cô ấy đề cập tới quảng cáo vì nó được chấp nhận không như graffiti [Sự tương đồng của graffiti và quảng cáo được ngầm nhắc tới bằng cách đưa ra những thái độ đối lập giữa hai thứ đó].

– Nhận ra rằng đề cập tới quảng cáo là một cách thức để bảo vệ graffiti.

+ Để chúng ta có thể thấy được rằng thật ra thì graffiti cũng hợp pháp.

Không đạt: 

- Đưa ra câu trả lời chưa đầy đủ hoặc mơ hồ:

+ Đó là một cách nêu lên quan điểm của cô ấy.

+ Vì cô ấy muốn thế, cô ấy đề cập tới nó như là một ví dụ.

+ Đó là một cách thức/chiến lược.

+ Các lô–gô của công ty và tên các cửa hiệu.

– Chỉ ra ý hiểu không chính xác đối với tài liệu hoặc đưa ra một câu trả lời không hợp lí hoặc lạc đề.

+ Cô ấy mô tả về graffiti.

+ Bởi vì mọi người vẽ graffiti lên chúng.

+ Graffiti là một loại hình quảng cáo.

+ Bởi vì graffiti là quảng cáo đối với một người hoặc nhóm người nào đó. [So sánh sai hướng tức là gfraffiti là một dạng của quảng cáo]

Không trả lời.        

Hướng dẫn mã hóa câu hỏi 3:

Mức đầy đủ: Giải thích quan điểm bằng cách tham khảo tới nội dung của một hoặc cả hai lá thư. Có thể đề cập tới vị trí chung của người viết (nghĩa là ủng hộ hoặc phản đối) hoặc một chi tiết trong lập luận của cô ấy. 

Diễn giải lập luận của người viết phải phù hợp. Lời giải thích có thể là một cách thức diễn giải khác một phần văn bản nhưng không phải là toàn bộ hoặc chép lại mà không thêm thắt hoặc thay đổi gì:

+ Em đồng ý với Helga. Graffiti là bất hợp pháp và phá hoại các công trình công cộng.

+ Helga bởi vì em phản đối graffiti [Câu trả lời tối giản].

+ Sophia. Em nghĩ thật là một sự đạo đức giả đối với các nghệ sĩ graffiti khi sản sinh ra hàng triệu sao chép từ thiết kế của họ.

+ Em phần nào đồng ý với cả hai. Sẽ không hợp pháp khi vẽ lên tường ở nơi công cộng nhưng những người này vẫn nên được có cơ hội thực hiện những ý tưởng của họ ở một nơi nào đó.

+ Sophia, bởi vì cô ấy quan tâm tới nghệ thuật.

+ Em đồng ý với cả hai. Graffiti là xấu nhưng quảng cáo cũng vậy vì thế em không muốn trở thành đạo đức giả.

+ Helga, bởi vì em không thực sự thích graffiti cho lắm nhưng em hiểu rằng quan điểm của Sophia và vì sao cô ấy không muốn buộc tội những người làm việc mà họ tin tưởng vào đó.

+ Helga, bởi vì thật đáng tiếc khi hủy hoại uy tín của giới trẻ chẳng để làm gì cả. [Trường hợp ở ranh giới: một cách trích dẫn trực tiếp nhưng đính vào đoạn văn khác].

+ Sophia, đúng là các mẫu và màu sắc được đánh cắp từ graffiti xuất hiện trong các của hiệu và được mọi người chấp nhận, trong khi họ lại xem graffiti là đáng sợ. [Lời giải thích là một cách kết hợp của việc diễn giải bằng cách khác, nhưng vận dụng chỉ ra rằng nó đã được hiểu chính xác].

Không đạt:

– Ủng hộ cả hai quan điểm nhưng lại chỉ giới hạn trong những trích dẫn trực tiếp (có hoặc không có dấu trích dẫn).

+ Helga bởi vì em đồng ý rằng mọi người cũng nên tìm cách khẳng định bản thân mình bằng cách không gây nên các phụ trội xã hội.

+ Helga. Tại sao lại hủy hoại uy tín của giới trẻ?

– Đưa ra câu trả lời không đầy đủ hoặc mơ hồ.

+ Sophia, bởi vì em nghĩ rằng lá thư của Helga không ủng hộ lập luận của cô ấy với nhiều lí do (Sophia so sánh lập luận của cô ấy với quảng cáo v.v). [Các câu trả lời về phong cách hoặc chất lượng của lập luận].

+ Helga, bởi vì cô ấy sử dụng nhiều chi tiết hơn. [Các câu trả lời về phong cách hoặc chất lượng của lập luận].

+ Em đồng ý với Helga [Thiếu ý kiến bảo vệ cho ý kiến này].

+ Cả hai, bởi vì em có thể hiểu được Helga đến từ đâu. Nhưng Sophia  cũng đúng. [Thiếu ý kiến bảo vệ cho ý kiến này]

– Đưa ra ý hiểu không chính xác đối với tài liệu hoặc đưa ra câu trả lời không hợp lí hoặc không chính xác:

+ Em đồng ý với Helga hơn. Sophia có vẻ như là không chắc với những suy nghĩ của cô ấy.

+ Helga, bởi vì cô ấy cho rằng một số người có tài năng. [Diễn giải nhầm ý kiến lập luận của Helga].

– Không trả lời.

Hướng dẫn mã hóa câu hỏi 4 :

Mức đầy đủ: Giải thích ý kiến đề cập tới văn phong hoặc mẫu của một hoặc cả hai lá thư. Nhắc tới tiêu chuẩn như văn phong, cấu trúc của lập luận, tính thuyết phục của lập luận, giọng điệu, cách tiếp cận, chiến lược để thuyết phục được người xem. Phải chứng minh được cụm từ “các lập luận tốt hơn”:

+ Lá thư của Helga. Cô ấy đưa ra rất nhiều điểm khác nhau để cân nhắc và đề cập đến những tổn hại mà các nghệ sĩ graffiti gây ra mà em cho rằng rất quan trọng.

+ Lá thư của Helga rất có hiệu quả theo cách thức cô ấy chỉ ra trực tiếp các nghệ sĩ graffiti.

+ Em nghĩ rằng lá thư của Helga thì tốt hơn. Em thấy lá thư của Sophia có phần thiên vị.

+ Em nghĩ rằng Sophia đưa ra một lập luận rất vững chắc nhưng cấu trúc của Helga thì tốt hơn.

+ Sophia, bởi vì cô ấy không hướng tới bất kì một ai. [Giải thích lựa chọn của em đó về chất lượng của nội dung. Giải thích dễ hiểu khi dùng từ “Không có ý chống lại ai cả”].

+ Em thích lá thư của Helga. Cô ấy hoàn toàn làm chủ được việc nêu rõ ý kiến của mình.

Không đạt:

– Đánh giá về mặt đồng thuận hoặc không đồng thuận với vị trí của người viết, hoặc chỉ là diễn đạt nội dung theo cách khác:

+ Helga. Em đồng ý với mọi điều cô ấy nói.

+ Lá thư của Helga tốt hơn. Đúng như cô ấy nói, graffiti quá tốn kém và phí phạm.

– Đánh giá không đưa ra lời giải thích hợp lí:

+ Lá thư của Sophia là lá thư tốt nhất.

+ Lá thư của Sophia dễ đọc hơn.

+ Helga có một lập luận tốt hơn.

– Chỉ ra ý hiểu không chính xác về nội dung tư liệu và đưa ra câu trả lời không phù hợp hoặc lạc đề:

+ Lá thư của Helga được viết tốt hơn. Cô ấy từng bước giải quyết các vấn đề và sau đó dựa trên cơ sở đó, đưa ra lời kết hợp lí.

+ Sophia, bởi vì cô ấy giữ đúng vị trí của mình từ đầu đến hết lá thư.

– Không trả lời

Đối với câu hỏi đọc hiểu, văn bản nên lựa chọn là những văn bản ngắn, có giá trị đích thực cả về tư tưởng và văn phong, nằm ngoài chương trình, sách giáo khoa. 

Bởi lẽ, văn bản trong chương trình quá hữu hạn so với số lượng tác phẩm khổng lồ mà học sinh sẽ tiếp xúc. Như thế sẽ tránh được việc luyện thi, học lệch, học tủ, ghi nhớ máy móc những kiến thức đã được học.

Và như thế, sẽ không còn chuyện học sinh trả bài tốt, viết được những bài văn được điểm cao nhưng lại rất ngu ngơ khi đọc và viết những văn bản nhật dụng như: tờ hướng dẫn sử dụng thuốc, tấm vé xe buýt…

Sẽ không còn chuyện say mê những văn hóa phẩm “đồi trụy”, những truyện tranh đầy rẫy những cảnh đấm đá, thụi bịch, những lời lẽ vô văn hóa…

Câu hỏi phần làm văn cũng nên thay đổi cách hỏi truyền thống: Hãy phân tích, hãy chứng minh như trên đã nói. Câu hỏi không đánh đố học sinh mà gồm các phần:  phần nêu vấn đề, phần nêu những gợi ý, hướng dẫn cần thiết để học sinh làm bài, phần kiểm tra bài viết. Có thể tham khảo cách ra đề văn học sau của Hoa Kỳ (Trích theo Đề Văn và việc rèn luyện năng lực viết sáng tạo – PGS.TS Đỗ Ngọc Thống):

“Chọn một truyện bạn đã đọc trong năm nay. Tìm một sự kiện trong truyện và viết bài văn tự thuật về sự vật này theo quan điểm của nhân vật trong đó. Bài tự thuật của bạn cần chỉ ra tại so sự kiện này lại có ý nghĩa với nhân vật (người kể).

Gợi ý:

 - Lý lẽ về chăn màn trong “Vật sử dụng hàng ngày”.

 - Johnny đang hỏi khi Mattie ở ngoài trong tác phẩm “Vật sử dụng hàng ngày””.

 Với đề hiện thực, có thể tham khảo đề thi sau:

 “Hãy viết một câu chuyện tự kể về một kinh nghiệm quan trọng đã trải qua.

 Gợi ý:

 - Một sự kiện buồn cười, kinh hoàng hoặc buồn bã trong tuổi thơ của bạn.

- Một thời điểm quyết định trong cuộc đời bạn.”

Theo tinh thần Nghị quyết số 29-NQ/TW Hội nghị lần thứ 8 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, việc kiểm tra, đánh giá môn Ngữ văn đang có những chuyển biến tích cực, góp phần đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo.

Trong xu hướng chung chuyển đổi từ đánh giá kiến thức kỹ năng sang đánh giá năng lực, đánh giá để xếp loại sang đánh giá để phát triển học tập, từ đánh giá một chiều sang đánh giá đa chiều, đổi mới cách ra đề - đề mở được xem là “mắt xích trọng yếu” (Chữ dùng của PGS.TS Đỗ Ngọc Thống).

Hi vọng, với cách làm đó, môn Ngữ văn sẽ giữ được vị thế “số một” trong trường phổ thông, sẽ có thêm nhiều học sinh yêu Văn, say Văn và giỏi Văn.