Đây là hoạt động giúp học sinh rèn tư duy sáng tạo, khả năng giải quyết vấn đề, kỹ năng làm việc nhóm, tự học, chủ động khám phá và nuôi dưỡng, thể hiện ý tưởng táo bạo của tuổi trẻ. Với nhà trường, công tác này thúc đẩy đổi mới phương pháp dạy học và tinh thần đổi mới, sáng tạo, góp phần hiệu quả vào mục tiêu giáo dục toàn diện.
Một dấu mốc trong hoạt động nghiên cứu khoa học ở trường phổ thông là khi Việt Nam chính thức trở thành thành viên của Hội thi Khoa học kỹ thuật quốc tế dành cho học sinh trung học (ISEF) năm 2012 và tham dự Hội thi này năm 2013.
Ngay sau khi đăng ký là thành viên Hội thi ISEF, Bộ GD&ĐT đã ban hành Quy chế thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia học sinh THCS và THPT (Thông tư 38/2012/TT-BGDĐT ngày 2/11/2012). Cho đến nay, Thông tư 38 được sửa đổi, bổ sung hai lần với Thông tư số 32/2017/TT-BGDĐT ngày 19/12/2017 và Thông tư số 06/2024/TT-BGDĐT ngày 10/4/2024.
Với hành lang pháp lý là Thông tư được Bộ GD&ĐT ban hành, đồng thời căn cứ hướng dẫn của Bộ hằng năm, các sở/phòng GD&ĐT, cơ sở giáo dục đã xây dựng kế hoạch và triển khai nghiêm túc, tinh thần trách nhiệm cao, có sự đầu tư công phu, tạo nên phong trào thi đua sôi nổi trong các nhà trường. Năm nào Việt Nam cũng là một trong khoảng 50% quốc gia và vùng lãnh thổ có giải tại Hội thi ISEF.
Đây là những dự án xuất sắc được chọn lọc từ hàng trăm dự án thi khoa học kỹ thuật cấp quốc gia, hàng nghìn dự án dự thi cấp tỉnh/thành phố, và hàng chục ngàn dự án ở các trường trung học trong cả nước. Con số này đã nói lên sự phát triển của hoạt động trải nghiệm sáng tạo khoa học kỹ thuật, cũng như giáo dục STEM trong giáo dục trung học - tiền đề quan trọng cho việc thực hiện mục tiêu của Chương trình GDPT 2018.
Dù được quan tâm, nhưng phải thẳng thắn nhìn nhận hoạt động nghiên cứu khoa học trong trường phổ thông còn không ít khó khăn. Thiếu trang thiết bị hiện đại, phòng thí nghiệm và tài liệu chuyên sâu gây khó khăn trong thực hiện các thí nghiệm hoặc ứng dụng lý thuyết vào thực tế. Nguồn kinh phí để mua sắm trang thiết bị, tài liệu nghiên cứu, tổ chức hoạt động ngoại khóa còn hạn chế.
Không nhiều giáo viên được đào tạo bài bản về phương pháp hướng dẫn nghiên cứu khoa học, dẫn đến việc giảng dạy và hỗ trợ học sinh thực hiện đề tài gặp khó khăn. Sự hạn chế trong tư duy phản biện, giải quyết vấn đề độc lập - vốn là những yếu tố cần thiết cho nghiên cứu khoa học - của học sinh, hạn chế về quỹ thời gian và thiếu động lực tham gia các dự án nghiên cứu cũng là khó khăn đáng kể…
Để phát huy tối đa hiệu quả hoạt động nghiên cứu khoa học nói chung, cuộc thi khoa học kỹ thuật dành cho học sinh trung học nói riêng cần tạo thêm động lực trong mỗi nhà trường; tạo môi trường thuận lợi cho thầy trò thực hiện các dự án sáng tạo.
Những giải pháp, từ tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và tài chính; bồi dưỡng năng lực chuyên môn cho giáo viên; chính sách khen thưởng, động viên kịp thời, xứng đáng; mở rộng hợp tác với trường đại học, doanh nghiệp; khích lệ học sinh mạnh dạn đề xuất ý tưởng, thử nghiệm và sáng tạo trong quá trình nghiên cứu… cần được thực hiện đồng bộ.
Nhiều thầy cô cho rằng, bên cạnh tầm nhìn, sự quan tâm của lãnh đạo nhà trường, yếu tố quyết định chính là giáo viên tâm huyết, có năng lực hướng dẫn nghiên cứu. Khi người thầy giữ vai trò “truyền lửa”, mọi khó khăn có thể vượt qua và học sinh sẽ có được môi trường lý tưởng để phát triển tư duy khoa học, sáng tạo, thực tiễn.
