Thưa dần “bãi thú” Ya Book

Bãi thú bò tót

Nghe hỏi về “bãi thú”, anh Hoàng Văn Hương - Trạm trưởng Trạm bảo vệ rừng Ya Book (Vườn quốc gia Chư Mom Ray) liền chọn 2 con xe máy, thuộc hàng “chiến mã” chuyên đi rừng, rồi gọi thêm một cán bộ của đơn vị đưa tôi và anh Đào Xuân Thủy - Phó giám đốc Vườn quốc gia Chư Mom Ray tìm vào bãi thú.

Luồn lách qua rừng cây bằng lăng dày đặc được vài km, chúng tôi chuyển sang đi bộ. Vừa đi tôi vừa hỏi vì sao gọi là “bãi thú”, anh Thủy giải thích: “Thung lũng Ya Book có bãi trống mà thú rừng ngày xưa hay về ở hàng đàn, nhiều nhất là thú móng guốc như bò tót, nai, sơn dương, heo rừng…, trong đó bò tót nhiều nhất, thống lĩnh bãi này nên cũng hay gọi là bãi thú bò tót. Lũ thú móng guốc ăn cỏ rồi vào đầm lầy ở giữa bãi uống nước, sau đó lên bờ nghỉ dưới những gốc những cây cổ thụ mọc rải rác trong thung lũng.

Theo chân lũ thú móng guốc ăn cỏ là các thú ăn thịt kéo về kiếm mồi, như hổ, gấu, sói rừng (chó rừng); sau nữa là loài linh trưởng, khỉ và các loài chim cũng về đây tìm thức ăn. Thường qua mùa khô khắc nghiệt làm cháy đồng cỏ, đến tháng 4, khi mưa xuống, cỏ non mọc mềm thơm, lũ thú móng guốc lại tìm về ăn. Sở dĩ thú kéo về nhiều, ngoài cỏ ngon còn nhờ có đầm lầy không bao giờ cạn nước do con sông Sa Thầy (người dân tộc ở địa phương gọi là suối Ia HRai) cách đó vài trăm mét đổ nước về. Vào tháng 4 hàng năm, những cơn mưa nặng hạt làm dòng sông đầy nước, cung cấp thường xuyên nguồn nước cho đầm lầy.

Bãi thú nằm ở Tiểu khu 592, rộng 5ha, mọc đầy cỏ. Quan sát bãi cỏ, chúng tôi phát hiện dấu chân to nhỏ của thú rừng dọc ngang trên nền đất, nhiều nhất là dấu chân bò tót to lớn. Anh Phan Thanh Đông - Kiểm lâm Trạm bảo vệ rừng Ya Book, thốt lên: “Dấu chân còn mới lắm. Chúng nó đã về đây rồi”.

Leo lên bãi bồi sát mé rừng nhìn bao quát xuống bãi cỏ thì thấy cỏ non bị gặm nham nhở khắp nơi. “Tiếc quá, không trực tiếp thấy chúng nó về” - anh Đông nói xong chỉ cho tôi xem trạm quan sát cao hàng chục mét, có gắn máy quay ẩn dưới tán cây rừng - “Đó là camera quan sát, trung tâm điều khiển máy đặt trong trạm bảo vệ rừng. Cách đây mấy năm, thú về là phát hiện ngay. Sau này, máy bị sét đánh hư mất, tới giờ chưa đủ điều kiện trang bị lại”.

Nguy cơ đồng khô, thú vắng           

Trong ký ức của anh Thủy, thung lũng Ya Book cách đây gần 20 năm là đồng cỏ trải dài tít tắp, rộng 15.000ha, nhưng hiện nay chỉ còn ở 2 bãi thuộc Trạm quản lý bảo vệ rừng Ya Book và Trạm quản lý bảo vệ rừng Đăk Tao. Theo tính toán của các chuyên gia thì vào năm 2001, số lượng bò tót ở Vườn quốc gia Chư Mom Ray có từ 25-30 đàn (khoảng từ 4-6 con/đàn). Khi đồng cỏ suy giảm, bò tót và các loài thú khác cũng dần ít đi.

Lần gần đây nhất là vào năm 2009, camera quan sát ở bãi thú phát hiện 2 đàn bò tót, một đàn 5 con, 1 đàn 7 con. Vào khoảng năm 2013, khi đi kiểm tra hiện trạng rừng, anh Thủy phát hiện một con bò tót nằm chắn ngang lối mòn. Và vào tháng 2/2017, một con bò tót nặng 1,1 tấn đã đâm vào xe ô tô vận chuyển nguyên liệu xây dựng đường giao thông trên tỉnh lộ 674 chết tại chỗ (hiện đã làm tiêu bản da trưng bày ở trụ sở Ban quản lý Vườn quốc gia Chư Mom Ray).

Đó là những lần hiếm hoi được thấy bò tót (động vật rừng nguy cấp quý hiếm thuộc nhóm 1B) sống ở đây. Các loài thú đi theo bầy khác như nai cũng không thấy nhiều nữa. “17 năm rồi chưa có điều kiện điều tra lại, nhưng chúng tôi cho rằng, số lượng các loài thú đã suy giảm đi rất nhiều”, anh Thủy chia sẻ.

Thú móng guốc ăn cỏ giảm kéo theo sự vắng bóng của thú ăn thịt. Lần xuất hiện gần nhất của chúng là năm 2009 với sự việc một phụ nữ ở xã Sa Loong (huyện Ngọc Hồi) khi đi làm rẫy bị hổ tấn công. Giữa tháng 3/2017, có hai con bò (mẹ-con) ở xã Ngọc Bay (TP Kon Tum) bị ăn thịt. Quan sát hai con bò bị moi hết phần nội tạng bên những dấu chân để lại tại hiện trường, ngành chức năng tỉnh Kon Tum nghi là sói rừng từ 3-4 con, còn thực tế không ai thấy hình dạng chúng. Chỉ biết trước đây ở Chư Mom Ray có khoảng 3-4 bầy sói (14-15 con/bầy).

Theo giải thích của anh Thủy, sở dĩ đồng cỏ thung lũng Ya Book mất đi là vì: Thời trước, vào mùa khô, đồng cỏ bị cháy tự nhiên nên cây rừng không mọc được. Còn 20 năm nay, do quản lý bảo vệ tốt, không để xảy ra cháy nên cây rừng có điều kiện mọc lên thành rừng rậm, xâm chiếm hết đồng cỏ. Khi không còn môi trường sống (ở đây là cỏ), lũ thú bỏ vùng đi tìm nơi khác sinh sống. Thú ăn cỏ đi đâu, thú ăn thịt cũng theo đó mà kiếm mồi.

GS-TSKH Đặng Huy Huỳnh (chuyên gia về thú móng guốc, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ VN) từng đề xuất, để bảo tồn và phát triển thú móng guốc ở thung lũng Ya Book phải áp dụng cách “đốt trước có điều khiển”, nghĩa là đốt cỏ có tác động của con người, nhằm bảo vệ đồng cỏ, giúp thú có môi trường sinh sống.

Tuy nhiên, luật và các quy định hiện hành của VN chưa cho phép sử dụng cách này. Vì vậy nguy cơ mất hết đồng cỏ thung lũng Ya Book và số lượng đàn thú móng guốc ở Chư Mom Ray ngày càng giảm hẳn là điều khó tránh khỏi!