Lên Tây Nguyên đến với những khu nhà mồ của người Bahnar và người J’rai chúng ta như lạc vào cả rừng tượng gỗ, có những ngôi mộ mới thì tượng vẫn còn nguyên vẹn nhưng có những ngôi mộ cũ thì tượng nhà mồ đã bị bỏ ngổn ngang và biến thành rừng. Các khu nhà mồ được bao quanh bằng các bức tượng với các hình thù kỳ quái len lỏi trong các cánh rừng của đại ngàn cao nguyên.
Quan niệm người chết phải có tượng đi theo hầu
Trong “thế giới” nhà mồ của người J’rai và người Bahnar ở Gia Lai và Kon Tum luôn chứa đựng sự huyền bí. Theo quan niệm của người dân tộc thiểu số nơi đây, chết chưa phải là hết.
Khi chết linh hồn vẫn trú ngụ xung quanh các nhà mồ. Linh hồn vẫn phải ăn uống, vẫn phải có của để dành. Hàng ngày, người sống vẫn mang cơm nước đến khu nhà mồ để nuôi người chết. Trong nhà, trong làng có chuyện gì là đêm đến người nhà vẫn ra khu nhà mồ tâm sự cùng các linh hồn.
Đến khi làm lễ bỏ mả, linh hồn người chết mới rời khỏi dương gian về với thế giới bên kia. Từ đây, người sống sẽ không còn lưu luyến gì linh hồn của người chết.
Trước khi làm lễ bỏ mả, người trong làng phải lên rừng chọn các khúc gỗ tốt, đẻo các bức tượng nhà mồ để mục đích là theo hầu các linh hồn ở thế giới bên kia.
Làng Lút (xã Ia Phí, Chư Pah, Gia Lai) một trong ít ngôi làng ở Tây nguyên còn có nhiều người biết đẽo tượng nhà mồ. Tháng Ba được gọi là mùa của lễ Phơ thi hay còn gọi là lễ bỏ mả.
Trong làng từ đầu tháng tới cuối tháng, mọi người luôn tràn ngập trong hơi men rượu cần. Già Chel tiếp chúng tôi trong căn nhà rông của làng vui vẻ chia sẻ: Già vừa làm lễ bỏ mả cho mẹ của già xong. Đã 40 năm rồi từ khi mẹ già mất mới có điều kiện làm lễ để đưa lình hồn mẹ về với thế giới cõi âm.
Nói về công đoạn tạc tượng nhà mồ để chuẩn bị cho lễ bỏ mả già Chel cho biết, tượng nhà mồ là thứ không thể thiếu trong lễ bỏ mả. Lê Phơ thi của mẹ già, già đã phải nhờ hàng chục thanh niên trước đó cả tuần vào rừng tìm gỗ về tạc.
Gỗ được tìm về để xung quanh nhà mồ và tạc ngay ở đó. Trước khi tạc tượng nhà mồ có cúng thần nhà rông (yang rông), thần bến nước (yang ia), xin phép tạc tượng mồ cho người chết ở trong làng, lễ cúng được mổ lợn làm vật hiến sinh.
Những bức tượng nhà mồ gắn với các thông điệp “mã hóa” của cả người sống và chết
 |
| Tượng nhà mồ Tây Nguyên đang dần bị chảy máu |
Gặp nghệ nhân tạc tượng nhà mồ Siu Doan ở phường Đống Đa (TP Pleiku, Gia Lai) ông không giấu nổi tự hào khi mình là người duy nhất của làng biết tạc tượng hiện nay còn sống.
Siu Doan theo cha học tạc tượng nhà mồ từ thời còn 11 tuổi. Khi hỏi về tạc tượng nhà mồ, thì ông như được trút bầu tầm sự, ông cho biết thành niên trong làng giờ không ai biết tạc tượng, người am hiểu về tượng thì hiếm dần.
Theo Siu Doan, nét độc đáo nhất của các bức tượng là các nghệ nhân không đi theo khuôn mẫu hay đường nét chung nào sẵn có mà tự suy nghĩ làm ra.
Quan điểm về tượng nhà mồ của người dân tộc ở nơi đây theo triết lý: Khúc gỗ vốn đã có cái hồn của nó. Việc họ làm chỉ đẽo đi những cái thừa trên khúc gỗ và giữ lại phần hồn.
Ở những ngôi nhà mồ to đẹp, bề thế trước đây, cột tượng thường được làm bằng loại gỗ tốt như gỗ cây hương, cây cà- chit, những loài gỗ quý, có tuổi thọ lâu. Còn ngày nay, do gỗ đó hiếm dần nên mọi người thường dung gỗ cây gạo để tạc tượng.
Việc khai thác gỗ để tạc tượng có kiêng kỵ nhất định, nếu đêm ngủ họ mơ thấy nhà cháy, bến nước cạn kiệt thì sáng hôm sau sẽ hoãn lại việc lấy gỗ, trong khi đi vào rừng lấy gỗ nếu gặp rắn bò ngang qua đường thì họ quay về ngay, người ta cho đó là điềm không lành, dễ có chuyện xấu xảy ra, ông Siu Doan cho biết thêm.
Già làng Rơ Châm Mạch năm nay đã 94 tuổi, ở làng Bàng (xã Ianhin, Chư Păh, Gia Lai) cho biết: Khi đến một khu nhà mồ nào đó của đồng bào Tây Nguyên, người ta nhìn vào từng bức tượng và những thông điệp được “mã hóa” trên đó để có thể nhận biết người nằm xuống là ai, có tình cảm và khát vọng gì? Dĩ nhiên, mối dây liên hệ sâu thẳm ấy chỉ có người trong cuộc mới hiểu hết.
“Trước kia mỗi khu nhà mồ đều có hàng trăm tượng mồ, nhưng những năm trở lại đây nó đã bị mất cắp gần hết. Và rừng cũng đã không còn nên người ta đã không còn gỗ để đẽo tượng mới cho người chết” - Già làng cho hay.
Theo các già làng ở đây, tượng nhà mồ rất linh thiêng. Tượng là dành cho người chết chứ không phải của người sống nên ăn cắp hay buôn bán đều cấm kỵ.
Trong làng chỉ cần có ai có ý định xâm phạm đến tượng là bị phạt nặng và đuổi ra khỏi làng. Những người mua và lấy trộm tượng nhà mồ ở đây chủ yếu người ở nơi khác đến.
Hiện nay, nghệ nhân tạc tượng nhà mồ ngày càng ít đi. Giờ chủ yếu mấy người già trong làng còn biết tạc còn thế hệ trẻ rất ít người học nghề này.
Do vậy, rất cần các lớp truyền dạy cho thế hệ tương lai của người dân tộc thiểu số để giữ gìn, bảo tồn một nét văn hóa đặc sắc của Tây Nguyên.
