Lâu nay, khi phân tích, bình giải tác phẩm Làng, hầu như chúng ta chỉ tập trung vào nhân vật nam trung tâm là ông Hai. Tuy nhiên, trong truyện, tác giả còn rất thành công khi xây dựng hình tượng các nhân vật nữ. Đây là các nhân vật quy tụ nhiều giá trị tư tưởng, nghệ thuật của tác phẩm mà việc cắt nghĩa, lí giải sẽ đem đến những khám phá mới mẻ, thú vị khi thưởng thức cũng như hoạt động dạy và học tác phẩm này.
Đi theo chiều dọc của tác phẩm Làng, nhân vật nữ gồm có những người đàn bà ở Gia Lâm, mụ chủ nhà, bà Hai, đứa con gái lớn. Các nhân vật này đều không có tên tuổi cụ thể. Đến sau này, khi tác phẩm Vợ nhặt ra đời, chúng ta cũng một lần nữa gặp lại những người đàn bà không tên riêng như: thị, bà cụ Tứ. Một số nhân vật có tên gọi như bà Hai, bà cụ Tứ thì đó cũng không phải là tên cha sinh mẹ đẻ đặt cho mà là tên gọi theo chồng. Điều này phản ánh phần nào cách gọi tên người phụ nữ trong xã hội Việt Nam trước đây.
Nhưng quan trọng hơn, đây còn là một dụng ý nghệ thuật khi xây dựng các nhân vật nữ của tác giả. Không đặt tên riêng cho nhân vật, nhà văn dường như muốn xây dựng họ trở thành những con người thầm lặng. Họ thầm lặng từ tên gọi, lai lịch đến cuộc đời để rồi bất ngờ bộc lộ tình cảm, tính cách. Tính bất ngờ của diễn biến truyện, nghệ thuật xây dựng nhân vật nhờ đó được thực hiện. Các giá trị tư tưởng, nghệ thuật của tác phẩm cũng từ đó được thể hiện một cách độc đáo, ấn tượng.
Những người đàn bà ở Gia Lâm lên
Tuy không tên không tuổi nhưng các nhân vật nữ lại có sự ảnh hưởng lớn đến lời nói, hành động, suy nghĩ, tính cách của nhân vật chính. Trong tác phẩm, những người phụ nữ làm ông Hai đau khổ trước tiên là những người đàn bà ở Gia Lâm lên. Họ đã cắt đứt nguồn cảm hứng tự hào về quê hương của ông Hai. Khi ông Hai hỏi thăm tình hình Chợ Dầu, người phụ nữ cho con bú đã trả lời: “Cả làng chúng nó Việt gian theo Tây còn giết gì nữa”. Lời nói cộng thái độ khinh miệt của người đàn bà ấy đã chấm dứt phút giây sảng khoái, yêu đời, tự hào về làng trước đó của ông Hai. Giờ đây “cổ ông lão nghẹn ắng hẳn lại, da mặt tê rân rân. Ông lão lặng đi, tưởng như đến không thở được”.
Rõ ràng, xuất hiện thoáng qua rồi vụt biến mất nhưng các nhân vật nữ này lại giữ vai trò hết sức quan trọng trong tổ chức truyện.Với nhiệm vụ đưa tin, họ là những mấu chốt của tình huống truyện có vai trò làm thay đổi hoàn toàn diễn biến truyện cũng như tâm lí của nhân vật chính. Hơn nữa, dù chỉ xuất hiện một lần nhưng qua thái độ trong lời nói của những người phụ nữ từ Gia Lâm lên này, ta thấy rõ trong họ sự căm giận, khinh thường bọn Việt gian bán nước. Đây chính là những nhân vật đầu tiên trong thủ pháp tạo tính bất ngờ như trên đã nói của tác giả Kim Lân.
Mụ chủ nhà
Một trong những nhân vật không chỉ ảnh hưởng mà còn trở thành nỗi ám ảnh với ông Hai đó là mụ chủ nhà của ông. Mụ luôn thích làm khổ ông Hai với những “câu nói bóng gió xa xôi, khía vào thịt ông lão”.
Chỉ trong 6 lời thoại, nhà văn Kim Lân đã khắc họa hình ảnh mụ chủ nhà “phảng phất những nét tham lam tai ác của những nhân vật đàn bà nông thôn trước Cách mạng tháng Tám trong truyện ngắn của Nam Cao” (Nhà văn trong nhà trường - Kim Lân, Hoài Việt biên soạn, NXB Giáodục, 1999, tr.48). Bởi lẽ, trong hoàn cảnh đói khổ, người phụ nữ phải gồng gánh, bằng mọi cách phải nuôi sống được gia đình. Dần dần họ trở nên ích kỉ, chao chát với đời và với những người xung quanh mình. Ta hẳn chưa quên lời biện minh của ông giáo về hành động toan tính, nhỏ nhặt của vợ mình trong tác phẩm Lão Hạc của nhà văn Nam Cao: “Một người đau chân có lúc nào quên được cái chân đau của mình để nghĩ đến một cái gì khác đâu? Khi người ta quá khổ thì người ta chẳng còn nghĩ gì đến ai được nữa. Cái bản tính tốt của người ta bị những nỗi buồn đau, ích kỷ che lấp mất”.
Mụ chủ nhà của ông Hai cũng như vậy. Thế nhưng, khi nghe được tin cải chính rằng làng Chợ Dầu không theo giặc thì mà mụ cũng vui sướng, niềm nở, hạnh phúc không kém gì ông Hai. Tâm trạng ấy thể hiện rõ trong lời nói của mụ: “A, thế chứ! Thế mà tớ cứ tưởng dưới nhà đi Việt gian thật, tớ ghét ghê ấy… Thôi, bây giờ thì ông bà lại cứ ở tự nhiên ai bảo sao. Ăn nhiều chứ ở hết là bao nhiêu”. Đây là lần đầu tiên mụ thân mật thật sự với gia đình ông Hai.
Bỏ qua những tủn mủn ngày thường, người đọc có thể thấy tận sâu bên trong bản chất người đàn bà này không phải là người chua chát như vẻ bên ngoài. Trái lại, người phụ nữ này cũng là người hết lòng yêu nước, yêu quê hương, có niềm tin kiên định vào ngày thắng lợi của cách mạng. Không khó để nhận ra điều này qua sự thay đổi về ngôn ngữ, thái độ đến tình cảm ở nhân vật. Có thể nói, nhân vật mụ chủ nhà là một bất ngờ độc đáo của tác phẩm. Đây có thể xem là một trong những nhân vật nữ thành công nhất của truyện ngắn Kim Lân.
Người vợ
Đối lập với hình ảnh mụ chủ nhà là nhân vật bà Hai hiền hậu, vợ của ông Hai. Tuy xuất hiện trong chốc lát nhưng nhà văn Kim Lân đã xây dựng thành công nhân vật bà Hai với tổng hòa những nét phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam. Bà là người sắt son, chung thủy, hy sinh, tần tảo vì gia đình. Công việc của bà là bán hàng rong. Trong gia đình, bà Hai là một người vợ, người mẹ đảm đang, chịu đựng, nhẫn nhục.
Bà Hai cũng là người hiểu và đồng cảm với tâm trạng của ông Hai khi nghe tin làng chợ Dầu theo giặc. Vì vậy lúc nói chuyện với chồng, bà luôn dùng những lời lẽ rất nhẹ nhàng, tế nhị. Có thể thấy, nhân vật này có những phẩm chất giống với bà cụ Tứ trong truyện Vợ nhặt. Họ đều là những người phụ nữ đôn hậu, là chỗ dựa tinh thần vững chắc cho chồng con trong những lúc cuộc sống bế tắc nhất.
Với 7 lời thoại, bà Hai đều nói những câu nói ngắn, lấp lửngcùng giọng nói thủ thỉ như muốn lắng nghe, sẻ chia nhiều hơn cùng chồng: “Này, thầy nó ạ”; “Thầy nó ngủ rồi à”; “Tôi thấy người ta đồn…”; “Thầy nó ngủ rồi ư? Dậy tôi bảo cái này đã”. Khi nói chuyện với mụ chủ nhà, bà Hai cũng hết sức từ tốn: “Vâng… thôi thì dân làng đã chả cho ở nữa, chúng tôi đành phải đi nơi khác chứ biết làm thế nào. Nhưng xin ông bà trên ấy nghĩ lại thư thư cho vợ chồng chúng tôi vài ba hôm nữa. Bây giờ bảo đi, vợ chồng chúng tôi cũng không biết là đi đâu”. Hơn thế nữa, qua các lời thoại, từng suy nghĩ, cảm xúc của bà Hai, chúng ta còn thấy người phụ nữ này lòng tự trọng rất cao.
Bà Hai cũng là một người yêu cái làng chợ Dầu, yêu Cụ Hồ, yêu cách mạng không kém gì ông Hai. Tâm trạng bà lão cũng chuyển biến rõ rệt. Không như ngày thường, ngày nghe tin sai sự thật, bà đã “bước từng bước uể oải, cái mặt cúi xuống bần thần. Đôi quang thúng thõng thẹo trên hai mấu đòn gánh. Bà đi thẳng vào trong nhà lúi húi xếp hàng vào một xó, rồi lẳng lặng ra bậc cửa ngồi ôm má nghĩ ngợi”. Bà Hai dù không thể hiện sự tự hào về quê hương ra bên ngoài như ông Hai nhưng tận đáy lòng bà vẫn luôn theo dõi những tin tức về làng chợ Dầu. Bà đau cùng nỗi đau của của quê hương. Bài Hai là một hình tượng đẹp về người vợ, người mẹ hết lòng vì chồng con, một người phụ nữ một lòng yêu quê, yêu nước, tin tưởng vào cách mạng mà nhà văn Kim Lân đã xây dựng thành công trong tác phẩm của mình.
Đứa con gái lớn
Người thừa kế những phẩm chất tốt đẹp của bà Hai không ai khác là đứa con gái lớn của bà.
Nhân vật đứa con gái lớn này tác giả cũng không cung cấp cho người đọc bất kì thông tin gì về tuổi tác, tên gọi. Nhưng qua tác phẩm, ta biết được đây là một cô gái rất đảm đang, giàu tình cảm. Trong truyện, nhân vật đứa con gái lớn không có lời thoại nào. Cô chỉ được nhắc đến qua hai câu: “Đứa con gái lớn gồng đôi thúng không bước vào”; “Mụ chủ nhà đi rồi, bà Hai và con bé lớn nước mắt ròng ròng, lẳng lặng gánh hàng ra quán”. Cô cũng giỏi giang như mẹ của mình. Khi ông bà Hai vắng nhà, cô đã biết lo toan việc nhà, chăm nom em. Cô còn biết phụ mẹ buôn bán, kiếm tiền. Cô đã biết đau khổ và khóc khi biết tin làng theo giặc, nghe những lời mỉa mai của mụ chủ nhà. Cô con gái lớn cũng giống như ông bà Hai, cũng giàu lòng tự trọng, biết yêu gia đình, yêu quê hương, biết tủi nhục khi làng bị mang tiếng Việt gian. Nhân vật này không được miêu tả nhiều nhưng dòng “nước mắt ròng ròng” của cô chắc chắn sẽ để lại những ấn tượng cùng tình cảm sâu đậm trong lòng độc giả.
Làng là tác phẩm rất thành công của nhà văn Kim Lân trên nhiều phương diện, trong đó có nghệ thuật xây dựng nhân vật. Bên cạnh nhân vật nam chính, các nhân vật nữ được nhà văn khắc họa ở những mực độ khác nhau nhưng đều để lại những ấn tượng khó quên. Họ tuy khác nhau về lai lịch, ngôn ngữ, tính cách nhưng đều có chung một phẩm chất yêu nước, căm thù giặc và bọn bán nước, tin tưởng vào cụ Hồ và cách mạng. Đó là những nhân vật nữ thành công mà nhà văn Kim Lân đóng góp vào văn học hiện đại Việt Nam.
