Người thầy góp nhặt ngàn bài quan họ cổ

Đến nay, hơn 1.000 bài hát quan họ được ông sưu tầm, không ít trong số đó sẽ vĩnh viễn mất đi nếu không có sự đam mê lớn của ông dành cho quan họ.

Giữ lửa quan họ

Tôi về thôn Kim Đôi (xã Kim Chân, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh) gặp ông Nguyễn Văn Quyển. Ông Quyển vốn là nhà giáo, sinh ra tại làng Yên Mẫn (nay thuộc phường Kinh Bắc, thành phố Bắc Ninh), một làng quan họ cổ nổi tiếng.

Từ nhỏ, ông đã được sống trong những làn điệu quan họ mượt mà, trữ tình của quê hương. Năm 1960, một sự kiện đến với ông khi nhạc sĩ Lưu Hữu Phước dẫn một đoàn của Viện Âm nhạc Việt Nam về làng Yên Mẫn để nghiên cứu quan họ.

Đoàn lưu trú tại đây 2 tháng, nên thầy giáo trẻ Nguyễn Văn Quyển có dịp tìm hiểu về công việc mà mọi người làm. Sau đó, nhạc sĩ Hồng Thao, một chuyên gia quan họ cũng về làng Yên Mẫn trong thời gian dài để nghiên cứu về dòng nhạc dân gian độc đáo này.

Khi đó, ông Quyển nghĩ: “Hóa ra, từ trước tới nay mình sống trong cái nôi của quan họ mà không biết giữ gìn, còn những người ở xa lại tìm về đây để ghi chép, nghiên cứu”.

Sau đó ông lại nghĩ, trong làng có rất nhiều nghệ nhân lớn tuổi, nếu nay mai họ mất đi thì liệu có ai còn nhớ những bài hát quan họ đó? Từ những ý nghĩ này, Nguyễn Văn Quyển bắt đầu đến nhà các nghệ nhân quan họ trong làng để nghe họ hát, rồi chép lời vào sổ.

Đây không hề là công việc đơn giản khi các cụ hát nhanh, lại có những đoạn cứ “ì a ới a…” liên tục nên không chỉ chép một lần đã xong.

Thấy chàng trai trẻ cần mẫn, nhiều nghệ nhân đọc cho chép, rồi dạy thêm những kỹ năng hát quan họ. Bởi phải hiểu, phải hát được quan họ thì mới ghi chép được đúng tinh thần, làn điệu của bài hát.

Ban đầu, ông phải học những bài “giọng vặt” như Ngồi tựa mạn thuyền, Song đào, Cây trúc xinh, Xe chỉ luồn kim, Đêm qua nhớ bạn…, sau đó mới học hát các bài “lề lối” cơ bản như Tình tang, Cây gạo, Gió mát, Đường bạn, La rằng...

“Từ học hát, sau này tôi học thêm về nhạc lý để hiểu thêm cái hay của quan họ. Việc học đó đến nay giúp tôi có thể bổ sung phần nhạc trên phần lời những bài hát quan họ mà mình ghi chép được”- ông Quyển cho biết.

Từ việc chép các bài hát quan họ ở làng, ông Quyển đã đến các làng quê khác trong tỉnh để ghi chép, sưu tầm. Khi thì ông đến các hội làng, lúc thì đến nhà riêng gặp các nghệ nhân. Cũng may, nghề dạy học khiến thầy giáo Quyển có một số thời gian trống để thực hiện ý định của mình.

“Có thời điểm nghỉ hè, tôi dành nhiều ngày ở làng Diềm, nơi thủy tổ của quan họ để xem hát, ghi chép. Có những hôm đói quá, may nhờ có phẩm oản của đình chùa phát mà tôi có thể trụ lại đây nhiều ngày”- ông Quyển kể.

Ông Nguyễn Văn Quyển với cuốn “Tuyển tập Dân ca Quan họ”

Ông Quyển cho biết, đến nay tất cả các làng quan họ của đất Bắc Ninh ông đều đã qua. Ông đưa tôi xem những quyển sổ ghi chép các bài quan họ mà mình đã sưu tầm trong nhiều năm.

Những quyển sổ này bìa đã thâm đen, giấy ố vàng, trong đó một số trang được chủ nhân dán thêm tờ giấy nhỏ hoặc tờ lịch cũ để bổ sung thông tin.

Tuy nhiên, việc ghi chép được ông hệ thống khá khoa học với đầy đủ danh mục, làn điệu, giọng… Phải có kiến thức vững về quan họ cùng sự cần mẫn mới có thể hệ thống được như thế.

Không dừng ở việc sưu tầm, những bài hát quan họ còn được ông Quyển phổ biến cho mọi người. Đến nay, người dân Yên Mẫn quê ông có thể tự hào là làng quê đầu tiên có câu lạc bộ (CLB) quan họ.

Đó là vào năm 2000, CLB làng Yên Mẫn được thành lập và ông Quyển được bầu làm Chủ nhiệm. Ngoài việc sinh hoạt, CLB do ông phụ trách còn tổ chức lớp dạy hát quan họ, thu hút cả những người từ các địa phương khác trong tỉnh đến học.

Không nhận nhuận bút khi xuất bản sách

Từ đầu cuộc gặp, ông Quyển kể nhiều về làng Yên Mẫn, nơi ông bắt đầu công việc ghi chép những bài hát cổ. Vậy tại sao giờ ông lại chuyển về thôn Kim Đôi, ở bên người vợ kém mình hai chục tuổi?

Số là hơn chục năm trước vợ ông Quyển mất, các con trưởng thành ra ở riêng nên ông sống một mình. Công việc của CLB quan họ tuy chiếm phần lớn thời gian, nhưng ông vẫn có những khoảng trống không nhỏ.

Bên cạnh đó, ông Quyển cũng muốn tập hợp những bài quan họ cổ đã sưu tầm trong nhiều năm thành một cuốn sách, nhưng lượng sức không làm nổi.

Vì vậy, có lần ông buột miệng: “Nếu có người ở bên cạnh hiểu và hợp sức cùng mình để làm cuốn sách về quan họ thì hay biết mấy”. Lời nói bâng quơ ấy đâu ngờ lại được những người quý mến ông lưu tâm.

Cuốn sách “Dân ca Quan họ Bắc Ninh” do NXB Thanh Niên xuất bản.