Đan võng gai là nghề truyền thống của bà con người dân tộc Thổ tại Nghệ An, đến nay vẫn được duy trì, bảo tồn không chỉ như một giá trị văn hóa đặc sắc, mà còn đem lại thu nhập cho bà con.
Đồng bào Thổ cư trú chủ yếu ở một số bản làng thuộc các huyện Nghĩa Đàn, Quỳ Hợp, Tân Kỳ... Theo nhiều người cao tuổi, từ xa xưa, người Thổ đã có nghề đan võng gai, không chỉ để phục vụ sinh hoạt trong gia đình, mà còn để bán cho người Kinh, người Thái để đổi lấy vải, váy áo, hoặc các đồ dùng khác.
Trải qua thời gian, đến nay đan võng gai không phổ biến trong các bản làng người Thổ, nhưng nghề truyền thống này vẫn được duy trì, bảo tồn và có tiềm năng xây dựng thành sản phẩm đặc trưng của địa phương.
 |
Cây gai sau khi trồng nửa năm là có thể chặt về tước vỏ và phơi khô để làm sợi đan võng. |
 |
Những người phụ nữ Thổ làm võng gai như một cách giữ nghề truyền thống của dân tộc cho thế hệ sau. |
 |
Khâu quan trọng và khó khăn trong quá trình đan võng là định hình được phần đầu và phần đuôi võng, nếu người làm không khéo, phần đầu và đuôi võng bị lệch nhau là phải tháo ra làm lại. |
 |
Để hoàn chỉnh chiếc võng gai cần 1 tháng nếu cùng lúc nhiều người đan liên tục. Còn nếu chỉ tranh thủ lúc rỗi việc đồng áng thì thời gian kéo dài hàng tháng. |
Xã Giai Xuân, huyện Tân Kỳ (Nghệ An) là xã “thuần Thổ”. Với mong muốn duy trì và phát triển nghề truyền thống của dân tộc một cách bài bản, từ năm 2015, Chi hội Phụ nữ xóm Long Thọ (xã Giai Xuân) đã thành lập Câu lạc bộ đan võng gai truyền thống, đến nay thu hút hơn 30 hội viên tham gia.
Bà Trương Thị Thống, Chủ nhiệm Câu lạc bộ cho biết, để làm được một chiếc võng gai phải trải qua nhiều công đoạn. Đầu tiên là chọn những cây gai đã già, bỏ lá, tuốt hết vỏ trên thân gai để lấy sợi gai phơi khô. Khi đã có một số lượng sợi kha khá, mới bắt đầu vào công đoạn tết quai võng, chọn loại then, đan võng… tất cả đều thủ công bằng tay.
Thông thường, mỗi cái võng hoàn thành có chiều dài khoảng 2 - 2,5m, rộng 1,6m, các mắt võng đều tăm tắp, phía 2 bên đầu võng được kết rất chắc chắn để mắc võng ngồi thoải mái mà không sợ bị đứt. Mất từ 1 - 2 tháng thì mới làm ra được một chiếc võng gai hoàn chỉnh, nhưng nếu nhiều người cùng tham gia có thể đẩy nhanh tiến độ.
Một chiếc võng gai hiện nay có giá từ 800 nghìn - 1 triệu đồng. Còn những loại đặc biệt hơn, làm theo đơn đặt hàng riêng, thì giá thành có thể dao động 1,5 - 2 triệu đồng.
Mặc dù so với các loại võng dù, võng gai không phong phú về mẫu mã, màu sắc nhưng vẫn được rất nhiều người ưa chuộng, vì êm mát, thân thiện với môi trường, mà lại sử dụng được bền lâu, thậm chí đến hàng chục năm mà không bị hỏng.
Theo bà Thống, sản phẩm của câu lạc bộ hiện nay “làm đến đâu hết đến đấy”. “Nguồn đơn đặt hàng không thiếu, nhưng giờ đây chỉ có phụ nữ lớn tuổi còn đam mê và tham gia đan võng gai lúc nông nhàn, còn lứa thanh niên không mặn mà. Do quá trình làm võng gai tỉ mỉ, thủ công nên không thể sản xuất hàng loạt”, chủ nhiệm câu lạc bộ võng gai xã Giai Xuân trăn trở.
 |
Nguyên liệu để dệt võng gai chính là sợi từ vỏ cây gai mọc nhiều ở miền núi xứ Nghệ. |
 |
Sản phẩm võng gai thủ công của người Thổ được các huyện tại Nghệ An xây dựng theo hướng sản phẩm đặc trưng của địa phương |
 |
So với võng vải, võng dù được bán nhiều trên thị trường, giá thành của võng gai đắt hơn, nhưng độ bền hàng chục năm, thân thiện với môi trường, được nhiều người ưa chuộng. |
Theo những người thạo nghề ở xã Giai Xuân cho hay, kỹ thuật đan võng gai truyền thống của người dân tộc Thổ chia làm ba loại. Loại phổ biến nhất là đan tính theo long tư, long năm để sử dụng hàng ngày và bán ra thị trường.
Bên cạnh đó còn có loại đan bông thang - cầu kỳ, phức tạp hơn, võng có độ rộng, dày và đẹp hơn. Người dân chỉ đan loại võng này khi có đặt hàng riêng và giá thành cũng cao hơn so với võng gai thông thường.
 |
Nghề đan võng gai đòi hỏi sự kiên nhẫn và khéo léo này dường như chỉ dành cho những phụ nữ giàu kinh nghiệm. |
 |
Tùy thuộc vào cách tết, cách bố trí hoa văn khác nhau mà có võng được tết then hai, then ba, có võng tết then sáu, then bảy. |
Kỹ thuật phức tạp nhất nhưng nay rất ít được sử dụng là đan võng tên hay còn gọi là đan võng cáng quan. Xưa kia, võng cáng quan chỉ dành cho gia đình các quan và dùng để cáng quan lại, người có chức sắc di chuyển. Loại kỹ thuật đan võng này khó nhất, kỳ công, tốn nhiều thời gian công sức và chỉ những người khéo léo, giỏi nghề mới có thể làm được.
