Trong hành trình hướng tới tăng trưởng xanh, Việt Nam đang thực hiện “dịch chuyển năng lượng kép”, vừa giảm dần phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, vừa thúc đẩy năng lượng tái tạo và tiết kiệm năng lượng. Đây không chỉ là chiến lược ứng phó với biến đổi khí hậu, mà còn là chìa khóa bảo đảm an ninh năng lượng và phát triển bền vững cho nền kinh tế trong tương lai.
Giải bài toán kép
Trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế, đô thị hóa và nhu cầu tiêu thụ năng lượng không ngừng gia tăng, bài toán “vừa đủ điện cho phát triển, vừa giảm phát thải để xanh hóa nền kinh tế” đang trở thành thách thức lớn với Việt Nam.
Khi cam kết Net Zero vào năm 2050 đã được đặt ra, yêu cầu chuyển đổi hệ thống năng lượng theo hướng sạch, hiệu quả và bền vững càng trở nên cấp thiết. Các chuyên gia gọi đó là “dịch chuyển năng lượng kép” - một quá trình không chỉ thay đổi cơ cấu nguồn điện, mà còn là sự chuyển mình về công nghệ, tư duy và mô hình tăng trưởng.
Theo PGS.TS Đặng Trần Thọ, Viện Công nghệ Năng lượng, Đại học Bách khoa Hà Nội, nhu cầu điện ngày càng tăng, trong khi áp lực giảm phát thải và phát triển bền vững trở nên cấp bách. Vì vậy Việt Nam buộc phải đi theo con đường mới: “dịch chuyển năng lượng kép”, chuyển đổi đồng thời cả nguồn năng lượng và công nghệ sử dụng năng lượng.
PGS.TS Đặng Trần Thọ cũng cho rằng, Việt Nam đang đứng trước một nghịch lý lớn: nhu cầu điện tăng bình quân 8 - 10%/năm, song phần lớn nguồn cung vẫn phụ thuộc vào than và khí tự nhiên. Đây là những nguồn năng lượng có phát thải cao và chịu tác động mạnh từ biến động giá toàn cầu. Vì vậy, bài toán hiện nay không chỉ là “tăng công suất” mà là “chuyển đổi thông minh” để vừa tiết kiệm, vừa sạch, vừa bảo đảm an ninh năng lượng lâu dài.
Việt Nam hiện nằm trong nhóm 30 quốc gia phát thải CO₂ lớn nhất thế giới, chủ yếu từ sản xuất điện và công nghiệp. Với cam kết Net Zero 2050 và Thỏa thuận JETP (Đối tác chuyển dịch năng lượng công bằng), Chính phủ đã đặt mục tiêu đến năm 2030, năng lượng tái tạo sẽ chiếm ít nhất 47% tổng công suất điện.
Đây không chỉ là áp lực, mà còn là cơ hội để Việt Nam tái cấu trúc nền kinh tế theo hướng xanh hóa, mở ra không gian phát triển mới cho các doanh nghiệp năng lượng, công nghệ và người dân.
Tuy nhiên, con đường này chưa hề bằng phẳng. Nhiều hộ dân và doanh nghiệp đầu tư điện mặt trời mái nhà phản ánh cơ chế mua bán điện chưa ổn định, khiến hệ thống phải “ngủ đông” hoặc hoạt động cầm chừng. Vì vậy, để quá trình dịch chuyển năng lượng thật sự bền vững, Việt Nam cần một hệ sinh thái đồng bộ từ chính sách minh bạch, hạ tầng công nghệ đến thị trường năng lượng linh hoạt.
Động lực của chuyển đổi xanh
Theo các chuyên gia, có nhiều giải pháp công nghệ như hydrogen xanh, pin thể rắn, hệ thống lưu trữ năng lượng (BESS) và AI tối ưu vận hành lưới điện thông minh. Những công nghệ này không chỉ giúp giảm phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch, mà còn mở ra ngành kinh tế mới gắn với “công nghiệp carbon thấp”.
TS Võ Thành Phong, Viện Công nghệ Năng lượng cho biết, Việt Nam đang triển khai thị trường carbon nội địa, dự kiến vận hành thử từ năm 2026. “Mỗi tấn CO₂ cắt giảm không chỉ là đóng góp môi trường, mà còn là tài sản có thể trao đổi. Thị trường carbon sẽ khuyến khích doanh nghiệp đầu tư xanh vì lợi ích kép để vừa tiết kiệm năng lượng, vừa có giá trị kinh tế”, TS Võ Thành Phong nhấn mạnh.
Cùng với đó, các trường đại học, viện nghiên cứu đang trở thành hạt nhân kết nối giữa nghiên cứu và ứng dụng. Nhiều dự án hợp tác quốc tế về năng lượng tái tạo, lưu trữ điện, mô phỏng AI cho hệ thống điện… đang được triển khai, nhằm hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo xanh.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, chuyển đổi năng lượng không chỉ nằm ở việc thay đổi nguồn điện hay công nghệ, mà là sự dịch chuyển toàn diện trong mô hình phát triển. Ở châu Âu, nhiều nước đã biến phụ phẩm nông nghiệp như rơm rạ, gỗ vụn, phế phẩm chế biến thành nguồn năng lượng sinh học, tạo ra chuỗi giá trị “vòng tròn xanh” vừa giảm ô nhiễm, vừa gia tăng thu nhập cho nông dân.
Các chuyên gia cũng nhận định, chuyển đổi xanh sẽ không thể thành công nếu con người không thay đổi nhận thức và hành vi. Đây chính là lí do nhiều quốc gia châu Á như Hàn Quốc, Nhật Bản, Thái Lan không chỉ đầu tư mạnh cho năng lượng tái tạo, mà còn gắn chuyển đổi năng lượng với chiến lược giáo dục, đào tạo nhân lực và đổi mới sáng tạo trong doanh nghiệp nhỏ.
Với Việt Nam, để không bị chậm nhịp trong xu hướng toàn cầu này, các chuyên gia cho rằng cần tập trung vào ba điều kiện then chốt. Thứ nhất là khung pháp lý rõ ràng và linh hoạt, tạo hành lang cho đầu tư năng lượng tái tạo, phát triển thị trường tín chỉ carbon và cơ chế mua bán điện cạnh tranh. Một chính sách nhất quán, ổn định sẽ giúp doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư vào các dự án dài hạn, giảm rủi ro “đầu tư treo”.
Thứ hai là tài chính xanh, thông qua các quỹ tín dụng ưu đãi, trái phiếu xanh, hoặc hỗ trợ lãi suất cho doanh nghiệp đầu tư công nghệ sạch. Các định chế tài chính quốc tế cũng đang sẵn sàng đồng hành nếu Việt Nam có chiến lược rõ ràng và minh bạch trong việc sử dụng vốn.
Và cuối cùng, quan trọng nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, có khả năng kết nối nghiên cứu, sản xuất và vận hành các hệ thống năng lượng mới. Không thể chuyển đổi xanh nếu thiếu đội ngũ kỹ sư, nhà khoa học và doanh nghiệp am hiểu công nghệ, hiểu thị trường.
Theo PGS.TS Đặng Trần Thọ, đối với giới trẻ ngày nay, đặc biệt là sinh viên kỹ thuật, “năng lượng xanh” không còn là khái niệm xa vời trong giáo trình, mà đã trở thành hướng khởi nghiệp mang tính thời đại.
Nhiều nhóm sinh viên Đại học Bách khoa Hà Nội đã nghiên cứu mô hình pin lưu trữ năng lượng cho vùng sâu vùng xa, hay chế tạo xe điện mini tái chế từ pin cũ. Những ý tưởng nhỏ nhưng chứa đựng tinh thần sáng tạo và trách nhiệm môi trường.
Không chỉ dừng ở thí nghiệm trong phòng lab, các dự án ấy đang dần tìm đường ra thị trường, kết nối với doanh nghiệp và cộng đồng địa phương. Đó chính là tín hiệu tích cực cho thấy: Thế hệ trẻ không đứng ngoài cuộc, mà đang góp phần viết tiếp hành trình dịch chuyển năng lượng.
