Những tranh cãi
Ngày 29 - 30/10 tại Hải Phòng diễn ra hội nghị Thông báo Khảo cổ học toàn quốc lần thứ 55 - năm 2020. Tại đây các đại biểu được nghe báo cáo về quá trình khai quật bãi cọc Cao Quỳ do Viện Khảo cổ học phối hợp với các đơn vị liên quan và chính quyền địa phương thực hiện, phát hiện 40 cọc gỗ.
Từ những kết quả đó, nhóm nghiên cứu nhận xét sơ bộ bãi cọc Cao Quỳ không phải là cọc đáy, cọc kè đê hay phục vụ cho các mục đích dân sinh khác. Cọc chủ yếu nằm ở tầng sét bùn và thực vật hóa than thuộc đới ngập mặn ven sông. Đây là khu vực bãi cọc có quy mô khá lớn với các cọc gỗ lớn/nhỏ xen kẽ được bố trí theo ý đồ chiến thuật rõ ràng với nhiều tầng, lớp.
Bước đầu, đơn vị nghiên cứu nhận xét sơ bộ di tích Cao Quỳ có thể là một trận địa có niên đại liên quan đến trận chiến chống quân Nguyên Mông năm 1288 của quân dân triều Trần. Trận địa này có thể được dùng để chặn giặc, ngăn địch tiến vào sông Giá để ra sông Bạch Đằng.
Chưa đầy một năm sau kể từ khi phát hiện, TP Hải Phòng đã cho xây dựng tuyến đường và khu bảo tồn bãi cọc Cao Quỳ với mức đầu tư hơn 430 tỷ đồng. Dự kiến, ngày 5/10, công trình này được đưa vào sử dụng.
Nhiều ý kiến khác nhau xung quanh câu hỏi bãi cọc này có từ bao giờ, có liên quan gì đến trận chiến Bạch Đằng lịch sử? GS Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội khoa học Lịch sử cho rằng, kết luận bãi cọc Cao Quỳ có liên quan đến trận địa 1288 là có cơ sở.
Bởi nơi phát hiện ra bãi cọc là vùng có vị trí vô cùng trọng yếu. Thời kỳ nào cũng phòng thủ ở đây, trước Công nguyên đến thời kỳ Ngô Quyền, Trần Hưng Đạo và sau này. Các cọc gỗ được ông cha có thể sử dụng đi sử dụng lại ở nhiều giai đoạn lịch sử. Điều đó dẫn đến xác định niên đại cọc gỗ bằng phương pháp đồng vị carbon C14 cho ra các kết quả khác nhau.
Trái ngược với nhận định đây chính là di tích còn lại của trận chiến Bạch Đằng, ông Nguyễn Văn Hảo (nguyên cán bộ Viện Khảo cổ học) lại nêu quan điểm rằng việc nhận định, kết luận sớm về bãi cọc Cao Quỳ là vội vàng. Ông cho rằng khu vực phát hiện là vịnh cổ chứ không phải dòng sông cổ vì xung quanh toàn là núi đồi. Về cấu tạo địa tầng, có lớp than bùn màu đen, không phải là đặc điểm của dòng sông cổ.
Theo ông, cần có các nhà địa chất vào cuộc, khôi phục lại địa lý, cảnh quan và môi trường khu vực này như thế nào để xác định dòng chảy khu vực. Điều đó có thể làm được và cần phải làm sâu hơn nữa để đi đến kết luận cọc này có phải chống giặc ngoại xâm hay không.
Công nghệ xác định niên đại
Làm thế nào để xác định niên đại của những chiếc cọc gỗ này? TS Nguyễn Tiến Đông, Viện Khảo cổ học cho biết các nhà khoa học đã tiến hành xác định niên đại cọc gỗ bằng phương pháp đồng vị carbon C14. Nhưng đây không phải là cơ sở duy nhất để khẳng định về nguồn gốc của cọc gỗ. Bởi khi xác định niên đại bằng phương pháp này lại cho nhiều kết quả khác nhau dựa trên cây to, cây nhỏ.
TS Nguyễn Hào Quang, Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam cho biết phương pháp đồng vị phóng xạ cacbon C14 cho kết quả khá chính xác về niên đại của gỗ. Chu kỳ bán hủy của carbon là trên 5.000 năm nên hoàn toàn có thể để sử dụng xác định niên đại ở bãi cọc Cao Quỳ.
Cơ chế xác định niên đại của phương pháp này diễn đạt cụ thể là: Cây khi còn đang sống thì chúng có quá trình trao đổi chất cân bằng với môi trường. Khi cây bị đốn xuống, quá trình sống kết thúc, carbon C14 trong gỗ bị phân hủy mất dần. Các nhà khoa học chỉ cần đếm số lượng đồng vị phóng xạ C14 còn lại trên gỗ, so sánh với số lượng đồng vị phóng xạ của cây xanh hiện tại thì có thể biết cây đó đã được đốn hạ bao nhiêu năm.
“Tuy vậy, chỉ xác định được thời gian từ lúc cây bị chặt đến bây giờ là bao nhiêu năm. Không xác định được thời điểm cây dùng làm cọc. Do vậy cần kết hợp với các phương pháp khác để có thể xác định đúng niên đại và trả lời câu hỏi đây có phải là dấu tích trận chiến Bạch Đằng hay không”, TS Nguyễn Hào Quang cho hay.
GS.TS Phan Trường Thị, Viện Đá quý, Vàng và trang sức Việt cũng cho rằng, phương pháp xác định niên đại bằng đồng vị carbon cho chúng ta biết cây đó đã tồn tại bao nhiêu năm, chứ không chỉ rõ được thời điểm loại gỗ đó được sử dụng để đóng cọc. Có những cây gỗ được trồng hàng trăm năm trước khi khai thác làm cọc gỗ. Vậy thì kết quả niên đại sẽ có sự chênh lệch đến vài chục năm, khó cho kết quả chính xác.
“Hơn nữa, trong sử dụng đồng vị carbon C14 xác định niên đại, loại gỗ có niên đại hàng triệu năm đến vài chục triệu năm thì xác định niên đại sẽ chính xác hơn. Lý do là sự ổn định của tỉ lệ đồng vị sau khi gỗ đã hóa đá do bị chôn vùi sẽ cao hơn. Đối với những loại gỗ có niên đại hàng trăm triệu năm thì sử dụng chì uran để xác định niên đại thì độ chính xác cũng sẽ cao”, GS.TS Phan Trường Thị cho hay.
Đối với gỗ có niên đại thấp từ vài trăm năm đến vài nghìn năm, theo GS.TS Phan Trường Thị, việc lấy mẫu cũng dễ dẫn đến các kết quả khác nhau. Lấy mẫu ở phần lõi cây hay vỏ cây cũng cho ra niên đại khác nhau.
Gỗ bị chôn vùi dưới đất, nếu bị lớp đất sét lấp kín thì quá trình phong hóa sẽ diễn ra chậm, thậm chí là không bị phong hóa (không bị phân hủy) thành bùn đất mà hóa đá. Tùy từng độ tuổi của gỗ mà người ta sử dụng các đồng vị phóng xạ khác nhau xác định niên đại. Có những đồng vị phóng xạ có chu kỳ bán hủy dài hàng triệu năm như urani có thể xác định niên đại gỗ hàng trăm triệu năm.
Theo các chuyên gia, để có các bằng chứng khoa học về di tích này thì phải làm rõ thêm các yếu tố khác về lịch sử, địa lý, xã hội… Ví dụ như tìm lại bản đồ lịch sử xem đây có phải là vị trí của con sông ngày trước không, mục đích của bãi cọc đó để làm gì nếu không phải cọc làm đê, đập, đánh bắt cá, xây dựng…
