Thông qua nhận diện những vấn đề cốt lõi còn tồn tại, GS.TSKH Đỗ Đức Thái - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Chủ biên Chương trình GDPT 2018 môn Toán, đề xuất một số giải pháp cụ thể, khả thi để tiếp tục triển khai hiệu quả chương trình mới.
4 vấn đề cốt lõi
- Theo GS, đâu là những vấn đề cốt lõi tồn tại trong quá trình triển khai Chương trình GDPT 2018?
- Tôi cho rằng, có 4 vấn đề tồn tại chính nổi lên liên quan đến: Chuẩn hóa chương trình; đổi mới phương pháp dạy học; định hướng nghề nghiệp cho học sinh; thi cử và đánh giá giáo dục. Những vấn đề trên có quan hệ biện chứng, gắn bó với nhau.
Thứ nhất, chuẩn hóa chương trình môn học/hoạt động giáo dục có vai trò quan trọng trong bối cảnh chúng ta thực hiện một chương trình giáo dục phổ thông thống nhất cả nước, mỗi môn học có một hoặc một số sách giáo khoa và xã hội hóa việc biên soạn sách giáo khoa. Nó cho phép các cấp quản lý giáo dục điều hành thống nhất việc tổ chức dạy học ở cơ sở giáo dục theo đúng chuẩn chương trình, đặc biệt trong tổ chức thi cử và đánh giá giáo dục; giúp giáo viên hiểu rõ chương trình môn học, từ đó xây dựng được giáo án, chương trình lớp học theo đúng yêu cầu cần đạt mà không quá lệ thuộc vào sách giáo khoa; là cơ sở pháp lý để xây dựng ngân hàng đề thi tốt nghiệp THPT, tuyển sinh vào đại học.
Thực tiễn ở địa phương những năm qua cho thấy, việc chậm trễ nghiên cứu, ban hành bộ chuẩn hóa các môn học/hoạt động giáo dục trong Chương trình GDPT 2018 đã gây ra nhiều khó khăn, bất cập cho cả hệ thống giáo dục; đặc biệt trong công tác tổ chức thi cử, đánh giá giáo dục, dạy học môn Khoa học tự nhiên ở THCS.
THCS là giai đoạn giáo dục bắt buộc, ở đó học sinh hình thành nhận thức về thế giới tự nhiên và khoa học tự nhiên, bước đầu vận dụng được kiến thức, kỹ năng đã học về khoa học tự nhiên vào thực tiễn. Vì thế, học sinh THCS cần được nhận thức thế giới tự nhiên trong “tính toàn vẹn, thống nhất” của nó (trước khi chia cắt thành từng mảng kiến thức để đi sâu tìm hiểu).
Đây chính là sự thay đổi quan trọng về triết lý giáo dục trong bối cảnh khoa học, kỹ thuật ngày càng tích hợp, thống nhất với nhau tạo nên những liên ngành ngày càng lớn. Giáo dục STEM (hay STEAM) ra đời, phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh này. Đa số nền giáo dục trên thế giới đi theo con đường đó. Chúng ta không thể là ngoại lệ!
Môn Khoa học tự nhiên với những triết lý, tư tưởng, mục tiêu rõ ràng, không phải là ba môn Vật lý, Hóa học, Sinh học cộng lại. Việc xây dựng, sớm ban hành bộ chuẩn hóa chương trình môn Khoa học tự nhiên ở THCS, cũng như bộ chuẩn hóa giáo viên dạy môn này, sẽ góp phần giải quyết tận gốc câu hỏi: Môn Khoa học tự nhiên do một hay ba giáo viên dạy? Bố trí lịch dạy học thế nào? Kiểm tra đánh giá ra sao?
Thứ hai là vấn đề đổi mới phương pháp dạy học. Đa số giáo viên đã nắm được nội dung Chương trình GDPT 2018, tinh thần đổi mới phương pháp dạy học, biết sử dụng các thiết bị dạy học, ứng dụng công nghệ thông tin hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học và đổi mới kiểm tra, đánh giá. Tuy nhiên, một bộ phận không nhỏ giáo viên (cả cán bộ quản lý) chưa thấu hiểu Chương trình GDPT 2018, vẫn giữ lối dạy học truyền thụ nội dung, còn nặng về trang bị kiến thức, kỹ năng làm bài tập theo yêu cầu thi cử.
Hai điểm then chốt nhất về phương pháp dạy - học mà Chương trình GDPT 2018 nhấn mạnh là: Hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực học sinh; hình thành và phát triển năng lực vận dụng các tri thức được trang bị vào giải quyết vấn đề thực tiễn, giáo viên còn nhiều lúng túng trong triển khai dạy học.
Thứ ba là vấn đề định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Những năm gần đây xuất hiện vấn đề giảm sút số lượng học sinh lớp 12 đăng ký thi tốt nghiệp (và tuyển sinh đại học) theo khối ngành liên quan nhiều đến khoa học tự nhiên và công nghệ. Tình hình sẽ trầm trọng hơn khi chúng ta triển khai hoàn chỉnh Chương trình GDPT 2018 ở cả 12 lớp, kết hợp với phương án thi tốt nghiệp THPT đã thay đổi từ năm 2025.
Tại sao như vậy? Vì theo Chương trình GDPT 2018, học sinh khi vào lớp 10 ngoài môn bắt buộc phải chọn 4 môn tự chọn và hầu như chỉ thi tốt nghiệp THPT theo 2 trong 4 môn tự chọn đó. Công tác định hướng nghề nghiệp cho học sinh giờ đây chủ yếu được tiến hành ở cấp THCS.
Tuy vậy, công tác hướng nghiệp tại phần lớn trường THCS công lập còn hạn chế. Những bất cập trong chọn môn học, môn thi ở THPT khó giải quyết nếu việc hướng nghiệp sớm cho học sinh từ THCS không cải thiện.
Thứ tư là về vấn đề thi cử, đánh giá giáo dục. Thi cử là khâu cuối nhưng có tác động lớn đến việc thực hiện chương trình. Liên quan đến thi cử, có ba loại kỳ thi chính ở giáo dục phổ thông hiện nay: Thi tuyển sinh vào lớp 10; thi tốt nghiệp THPT; kỳ thi tuyển sinh do một số cơ sở giáo dục đại học tổ chức.
Kỳ thi tốt nghiệp THPT đã được Bộ GD&ĐT giải quyết rốt ráo về cả phương thức thi, dạng thức thi từng môn học với hệ thống các đề tham khảo đã công bố được dư luận xã hội đánh giá cao.
Tuy nhiên, các kỳ thi tuyển sinh đại học do một số đại học tổ chức đang làm nảy sinh vấn đề bức xúc. Nội dung một số câu hỏi thi trong những kỳ thi vượt quá yêu cầu cần đạt của Chương trình GDPT 2018, gây hoang mang cho giáo viên, học sinh. Vì lợi ích chung của đất nước, nền giáo dục, các kỳ thi tuyển sinh này cần đảm bảo đi cùng hướng, tác động trở lại nhằm thực hiện tốt Chương trình GDPT 2018. Nếu không cùng hướng sẽ nguy hiểm vì không chỉ cổ xúy việc dạy học lệch mà cả việc dạy thêm, học thêm.
Kỳ thi tuyển sinh vào lớp 10 cũng cần thay đổi quyết liệt. Hầu hết địa phương, kỳ thi này chỉ xoay quanh ba môn Toán, Ngữ văn, Tiếng Anh. Để cạnh tranh một suất vào lớp 10, ngay từ đầu cấp THCS, cả gia đình, nhà trường và thầy trò đều dồn sức học gạo 3 môn này và bỏ qua những môn học khác, trong đó có các môn khoa học tự nhiên như: Vật lý, Hóa học, Sinh học...
Đây cũng là lý do ít học sinh chọn tổ hợp tự nhiên khi vào THPT, dẫn đến ít chọn các môn khoa học tự nhiên trong Kỳ thi tốt nghiệp THPT. Điều này là nguyên nhân trực tiếp gây mất cân bằng trong cơ cấu đào tạo ngành nghề ở đại học; do đó, cơ cấu nguồn nhân lực và các ngành kinh tế của đất nước cũng mất cân đối, thiếu hụt nguồn nhân lực phục vụ chủ trương đẩy mạnh mũi nhọn về khoa học, công nghệ, chuyển đổi số.
Dứt khoát phải chuyển từ tâm lý “thi gì học nấy” sang “học gì thi nấy”. Việc này cần thiết áp dụng đối với kỳ thi tuyển sinh vào lớp 10. Chỉ có “học gì thi nấy”, học sinh mới học đầy đủ, đảm bảo chất lượng đúng yêu cầu của chương trình ở giai đoạn giáo dục bắt buộc (lớp 1 đến lớp 9). Điều đó góp phần thực hiện thành công công tác định hướng nghề nghiệp cho học sinh từ THCS.
Hiểu đúng bản chất Chương trình GDPT 2018
- Trên thực tế, nhiều vấn đề tồn tại phát sinh từ việc hiểu chưa đúng bản chất Chương trình GDPT 2018, vậy GS nhìn nhận thực trạng này như thế nào?
- Chương trình GDPT 2018 được xây dựng, thể hiện sâu sắc Nghị quyết số 29 trên các khía cạnh: Chương trình xác định mô hình giáo dục phát triển toàn diện năng lực, phẩm chất người học; Chương trình xác định quy trình triển khai nhằm thực hiện tốt nhất Nghị quyết 29 và Nghị quyết 88/2014/QH13; Chương trình đã nêu những giải pháp cụ thể nhằm thực hiện tốt nhất hai Nghị quyết trên.
Vì Chương trình GDPT 2018 là một trong những hạt nhân cốt lõi của Nghị quyết 29, nên với Kết luận số 91-KL/TW của Bộ Chính trị, việc triển khai Chương trình này là bắt buộc, “chỉ có bàn làm chứ không bàn lùi”.
Hiểu đúng Chương trình GDPT 2018 sẽ giúp chúng ta tránh được 2 khuynh hướng cực đoan. Trước hết là giáo điều, máy móc bám theo từng câu chữ trong Chương trình GDPT 2018.
Trong khi đó, Chương trình xây dựng theo hướng mở, không quy định quá chi tiết để tạo điều kiện cho tác giả sách giáo khoa, giáo viên phát huy tính chủ động, sáng tạo trong thực hiện chương trình. Sau nữa là tùy tiện giải thích (hoặc phê phán) Chương trình GDPT 2018 theo ý hiểu, kinh nghiệm cá nhân, không đúng với tinh thần khoa học của Chương trình. Khuynh hướng này hết sức có hại cho triển khai chương trình mới.
Giải pháp khắc phục
- Trên cơ sở “bắt đúng bệnh”, GS có thể gợi ý giải pháp khả thi để khắc phục vấn đề tồn tại, hạn chế, nhằm tiếp tục triển khai hiệu quả chương trình mới?
- Tôi xin đề xuất 4 nhóm giải pháp nhằm khắc phục 4 vấn đề cốt lõi còn tồn tại trong quá trình thực hiện Chương trình GDPT 2018.
Thứ nhất, xây dựng, ban hành chuẩn hóa chương trình của một số môn học trong Chương trình GDPT 2018. Đây là công việc khó khăn, ngay cả với những nền giáo dục hàng đầu thế giới. Chúng ta có thể tập trung triển khai ở một vài môn có điều kiện thuận lợi, ảnh hưởng lớn nhất đến toàn bộ Chương trình.
Lãnh đạo Bộ GD&ĐT cần lựa chọn, tập hợp được đội ngũ chuyên gia, nhà giáo có năng lực nhất của đất nước để giải quyết nhiệm vụ này. Tôi tin rằng, đất nước chúng ta có đủ người tài, kinh phí để giải quyết thành công nhiệm vụ then chốt này.
Thứ hai, tiếp tục đẩy mạnh tập huấn, bồi dưỡng giáo viên về đổi mới phương pháp dạy học, đưa công tác này vào thực chất theo phương châm “cầm tay chỉ việc” cho đội ngũ. Thực tiễn cho thấy, việc tập huấn cho giáo viên cốt cán, rồi những giáo viên đó tập huấn, lan tỏa lại cho đồng nghiệp tỏ ra không hiệu quả.
Bằng cách sử dụng sáng tạo nhiều giải pháp khác nhau (như khai thác sức mạnh của công nghệ thông tin, truyền thông), chúng ta cần tập huấn trực tiếp đến từng giáo viên theo mạch kiến thức trong chương trình, sách giáo khoa môn học.
Thứ ba, chuyển mạnh công tác định hướng nghề nghiệp cho học sinh từ THPT xuống THCS. Quy định rõ nội dung, phương thức, cách thức triển khai công tác đó ở THCS (có thể qua các tài liệu biên soạn cụ thể về công tác hướng nghiệp).
Quy định rõ trách nhiệm cá nhân (đối với cán bộ quản lý, giáo viên) trong nhà trường. Giáo viên phụ trách hướng nghiệp phải được bồi dưỡng, đào tạo về công tác hướng nghiệp. Quy định rõ quyền lợi mà giáo viên làm công tác hướng nghiệp ở THCS được hưởng.
Thứ tư, đổi mới căn bản, toàn diện phương thức, nội dung thi cử - khâu cuối nhưng lại có tác động lớn đến thực hiện chương trình. Đây là nhiệm vụ cấp bách hàng đầu, đặc biệt đối với kỳ thi vào lớp 10.
Từ lớp 1 đến lớp 9 là giai đoạn giáo dục bắt buộc, chỉ có “học gì thi nấy” thì học sinh mới học đầy đủ, đảm bảo chất lượng đúng yêu cầu của chương trình. Chúng tôi tha thiết đề nghị, ngoài Toán, Ngữ văn, cần thêm một bài thi tổng hợp có phần nội dung của tất cả môn học đánh giá bằng điểm số ở THCS.
Khi học sinh học đủ và trải qua kỳ thi chuyển cấp, các em mới có đủ trải nghiệm để biết rõ sở trường, sở thích, mong muốn của mình và lựa chọn nhóm môn học phù hợp khi vào lớp 10. Áp dụng cách làm đối với Kỳ thi tốt nghiệp THPT, Bộ GD&ĐT có thể công bố đề tham khảo, ma trận của đề thi với môn tổng hợp. Sau đó, tổ chức tập huấn cho các sở GD&ĐT để triển khai theo hoàn cảnh thực tiễn địa phương.
Xin cảm ơn ông!
Kiên trì với Chương trình GDPT 2018 nghĩa là chúng ta bắt đầu một kỷ nguyên mới trong giáo dục. Dù vậy, mọi ý tưởng mới và hay, khi đưa vào thực tiễn đều vấp phải nhiều khó khăn.
Nhưng bất cập ở khía cạnh này hay khác với một chính sách tác động sâu sắc đến toàn thể xã hội là không thể tránh khỏi. Vững tin thực hiện đúng chủ trương đã đề ra, tôi tin nền giáo dục mới sẽ tạo ra những thế hệ trẻ có đủ phẩm chất, năng lực đưa đất nước “sánh vai với các cường quốc năm châu” như lời Bác Hồ căn dặn. - GS.TSKH Đỗ Đức Thái.
