Bảo tàng sách cũ giữa phố cổ
Mặt tiền ngôi nhà 4 tầng số 5 phố Bát Đàn có tấm biển nhỏ “Nhà sách cũ” như đi ngược lại với xu hướng kinh doanh nơi phố thị. Bước chân vào cửa là một thế giới sách, sách dọc lối lên cầu thang, sách dưới sàn nhà, trên kệ, trên giá, sách trên bàn, trên tủ...
Số lượng sách đã nhiều, nhưng kho sách còn quý hơn bởi có những cuốn đến nay rất ít người có. Bởi thế, chẳng ngày nào nhà ông Cảnh vắng khách, khi thì sinh viên đến tra cứu tư liệu, lúc nhà nghiên cứu người nước ngoài đến xin chủ nhân ngôi nhà cho mượn một vài cuốn sách cổ.
Trong ngôi nhà toàn sách ấy, ông Cảnh không quá quan tâm đến việc bày biện sách cho đẹp. Dù có dồn tiền để đóng thêm được mấy chiếc giá sách cũng chỉ cốt chứa, sao cho dễ tìm, đặc biệt để sách khô ráo, tránh mối xông.
Ông Phan Trác Cảnh sinh năm 1936, từng là giảng viên khoa Văn, Trường Đại học Tổng hợp. Trong cuốn “Nửa thế kỷ khoa Văn học” (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2006) có viết về thầy Cảnh: “Thế hệ sinh viên khoa Văn từ khóa 18 trở về trước hẳn ít ai quên được khuôn mặt và phong cách làm việc của thầy giáo này. Nhiều sinh viên mới vào trường thậm chí còn biết ông nhiều hơn cả thầy cô giáo khác của khoa Văn”.
Người ta về hưu thì chơi chim, chơi cây, cá, hay cờ, còn ông Cảnh năm 1983 về hưu khi mới 48 tuổi xoay ra chơi sách. Có lẽ công việc giáo vụ ở khoa Văn đã ám lấy người thầy nên dù đã hưu nhưng vẫn không được nghỉ.
Cũng còn một lý do nữa, vì thầy mê các tác phẩm của Tự Lực văn đoàn nên đã dành công sức sưu tập sách. Bởi thế, đến nay, ông Cảnh vẫn giữ được bản in đầu tiên của cuốn “Nửa chừng xuân” (Khái Hưng) và coi như báu vật.
Trong số vài vạn cuốn sách mà ông Cảnh sưu tầm được, số nhiều tập trung vào chủ đề: Việt Nam học. Ông bảo, sách quá nhiều nên mỗi ngày dành 12 tiếng cho việc sưu tập và làm sách, đến đêm khuya mới có thời gian thưởng thức tri thức trong gia tài đồ sộ của mình.
Không có cơm nhưng phải có sách
Năm 1983, số 5 phố Bát Đàn còn là một ngôi nhà cấp 4, có tán cây bằng lăng xòe bóng. Ông Cảnh quyết định gắn tấm biển “Nhà sách cũ” lên trước cửa nhà. Với chiếc xe cũ và dáng người nhỏ nhắn, cứ hễ nghe thấy nơi nào có sách hay, sách quý thì bất kể Nam Định, Hà Tây hay Bắc Ninh, ông đều lặn lội đi bằng được để xem, để mua.
Nhiều người không thông hiểu, nghĩ ông gàn dở, vì thời buổi khó khăn, người ta tận dụng mọi cơ hội để kiếm tiền ông lại chuyên chú vào thứ chẳng làm cho no bụng. Mặc ai nói gì, được sự động viên của vợ con, ông Cảnh vẫn miệt mài với niềm đam mê của mình. Hồi ấy còn khó khăn, nhưng bổ sung kiến thức cho mình thì không có giá nào xác định được, bởi vậy nhiều khi ông phải nhịn ăn sáng, thuốc lá để có tiền mua những cuốn sách cũ mà ông yêu thích.
Vợ ông Cảnh, bà Đào Lệ Mão bảo: “Thời xưa, cơm không có mà ăn nhưng vẫn phải dành tiền cho ông ấy đi mua sách. Có lúc đạp xe từ Hà Nội về Nam Định để mua mấy cuốn sách cũ mà trong bụng phải nhịn đói. Ấy thế mà ông ấy vẫn cứ đi cứ như là trời hành”.
Ông Cảnh trìu mến gọi những cuốn sách kia là tình yêu. Có lẽ là vậy thật, bởi nhẽ thiên hạ hiếm người như ông. Nói đó là thú vui thì cũng chẳng phải, mà nói là đam mê thì cũng chưa đủ. Nhưng tình yêu ông dành cho những cuốn sách cũ còn lớn hơn cả tình yêu mà ông dành cho vợ con. Nghe tin ở đâu có sách hay mà trong gia tài sách của mình chưa có là ông mất ăn mất ngủ. Ông thao thức, bồn chồn đến độ bà vợ phải đôn đáo đi vay tiền cho chồng làm lộ phí lên đường.
Sách như bảo vật
Để duy trì hoạt động sưu tầm sách, ông Cảnh vẫn bán bớt sách cho những người có nhu cầu. Song, với tính chất như một thư viện, nơi đây không chỉ thu hút khách mua, mà còn có cả khách xem sách, người cùng sở thích đến đàm đạo.
Chính vì vậy, các tác giả tên tuổi như Đào Duy Anh, Trần Văn Giàu, Trần Quốc Vượng, Vương Hồng Sển, Hà Văn Tấn, Phan Huy Lê, Đinh Xuân Lâm, Phan Ngọc đã xúc động khi thấy tác phẩm mình được nâng niu trên kệ sách nhà ông Cảnh. Nhiều người trở thành bạn tâm giao của ông từ đó.
Bảo tàng sách của ông được ví như kho chứa bách khoa toàn thư, những kiến thức Đông – Tây – kim – cổ. Nhưng niềm tự hào của ông Cảnh lại là những cuốn sách đánh dấu những mốc quan trọng của một sự kiện lịch sử hay xã hội như bộ cải cách ruộng đất, các triều đại lịch sử Việt Nam.
Ông sưu tầm sách theo chủ nghĩa rất hiệu quả, chẳng hạn những cuốn sách nghiên cứu về Chăm Pa, làng xã Việt Nam, người Hoa ở Việt Nam. Khi đã đủ bộ, chúng được ông đóng bìa cứng, mạ chữ vàng óng ánh như một bảo vật.
Niềm say mê sưu tầm sách hình như chưa đủ, ông Cảnh còn góp nhặt cả những tờ báo mà tuổi đời của chúng còn lớn hơn tuổi đời của ông. Ông nói: “Sưu tầm sách đã khó, sưu tầm báo còn khó hơn nhiều, bởi báo người ta thường đọc một lần, chẳng mấy ai lưu giữ”. Ấy vậy mà trên giá của ông, người ta có thể thấy cả Gia Định Báo, tờ báo đầu tiên bằng tiếng Quốc ngữ.
