Sở hữu trí tuệ trong giáo dục nghề nghiệp - 'mỏ vàng' bị bỏ quên

Tuy nhiên, khi sở hữu trí tuệ vẫn là khái niệm mờ nhạt, nhiều ý tưởng có nguy cơ bị bỏ quên, đánh mất cơ hội trở thành tài sản giá trị và lợi thế cạnh tranh ngay trên chính thị trường nội địa.

Làm ra rồi… để đó

Ông Trần Anh Tuấn - Phó Chủ tịch Hội Giáo dục Nghề nghiệp TPHCM cho rằng, trong bối cảnh chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo đang diễn ra mạnh mẽ, khái niệm về tài sản đã có sự thay đổi căn bản. Tài sản giá trị nhất của doanh nghiệp và cá nhân không còn chỉ là máy móc hay vốn liếng, mà là tri thức, ý tưởng sáng tạo, dữ liệu và công nghệ số. Sở hữu trí tuệ từ đó trở thành yếu tố then chốt để tạo lợi thế cạnh tranh.

Với các trung tâm về kinh tế và khởi nghiệp lớn của cả nước, việc xây dựng một đội ngũ lao động không chỉ giỏi tay nghề, mà còn am hiểu về sở hữu trí tuệ là yêu cầu cấp thiết. Giáo dục nghề nghiệp, với vai trò là “bệ phóng” cho nguồn nhân lực trực tiếp tham gia vào quá trình sản xuất, phải đi đầu trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, hành trình đưa sở hữu trí tuệ từ sách vở đến thực tiễn trong các trường nghề vẫn còn đầy gian nan.

Thực tế tại các trường cao đẳng, trung cấp, cho thấy nghịch lý: Sinh viên có khả năng sáng tạo ra nhiều sản phẩm ứng dụng cao nhưng lại rất “mù mờ” về cách bảo vệ chúng. Từ một mẫu thiết kế thời trang độc đáo, một ứng dụng di động tiện ích, đến một giải pháp kỹ thuật tự động hóa trong xưởng cơ khí, tất cả đều là tài sản trí tuệ, nhưng lại đang đối mặt với nguy cơ bị sao chép, đánh cắp một cách dễ dàng.

Ông Tuấn cho rằng, trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ, các sản phẩm phần mềm, thiết kế, nội dung số dễ bị sao chép, chia sẻ trái phép. Trong khi đó, ý thức pháp lý về sở hữu trí tuệ trong cộng đồng, đặc biệt là học sinh, sinh viên còn hạn chế. Hơn nữa, sự phát triển của các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo (AI) hay dữ liệu lớn (Big Data) càng khiến việc phân định quyền tác giả, quyền sở hữu trở nên phức tạp hơn bao giờ hết.

Nhà báo Trần Nhật Linh - Trưởng phòng Nội dung phía Nam - Tạp chí Sở hữu Trí tuệ và Sáng tạo, chỉ ra rằng tình trạng đạo nhái ý tưởng, vi phạm bản quyền đang diễn ra phổ biến ngay trong môi trường học đường. Sinh viên thiếu kiến thức về sở hữu trí tuệ có thể vô tình hoặc cố ý sử dụng sản phẩm của người khác mà không xin phép. Điều này không chỉ dẫn đến tranh chấp pháp lý, mà còn khiến đối tác có cái nhìn thiếu thiện cảm về trình độ và đạo đức nghề nghiệp.

“Đây chính là rủi ro lớn nhất khi người học nghề bước ra thị trường lao động. Một sinh viên khởi nghiệp với một thương hiệu đồ uống mới lạ có thể bị đối thủ ‘bắt chước’ công thức và mẫu mã mà không thể làm gì được, chỉ vì đã bỏ qua bước đăng ký bảo hộ nhãn hiệu. Một kỹ sư trẻ tài năng có thể bị người khác chiếm đoạt giải pháp công nghệ của mình và đăng ký bằng sáng chế trước”, nhà báo Nhật Linh phân tích.

Chuyên gia này cảnh báo, trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, sự thiếu hụt kiến thức sở hữu trí tuệ còn là rào cản lớn. Các đối tác quốc tế yêu cầu tuân thủ nghiêm ngặt quy định sở hữu trí tuệ. Sinh viên thiếu kiến thức này sẽ mất cơ hội làm việc hoặc hợp tác với doanh nghiệp nước ngoài, nhất là trong các ngành kỹ thuật cao.

Đi từ lớp học đến thực tiễn

Tại Hội thảo khoa học quốc gia với chủ đề “Tăng cường tuyên truyền sở hữu trí tuệ trong hệ thống giáo dục nghề nghiệp tại TPHCM: Giải pháp thực tiễn gắn với chuyển đổi số” mới đây (ngày 26/9), TS Nguyễn Đặng An Long - Phó Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Kinh tế TPHCM cho rằng, việc trang bị kiến thức và kỹ năng về sở hữu trí tuệ cho học sinh, sinh viên là điều kiện cần thiết để các em sáng tạo, khởi nghiệp và tự tin hội nhập.

Tuy vậy, bà Long chỉ ra thực trạng, công tác tuyên truyền, giáo dục sở hữu trí tuệ tại các trường trung cấp và cao đẳng hiện nay vẫn thiếu đồng bộ, do chưa có khung chương trình chuẩn, học liệu chính thống cũng như đội ngũ giảng viên chuyên trách.

Để giải quyết “điểm nghẽn” về nhận thức và kỹ năng bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, các chuyên gia cho rằng không thể chỉ dựa vào những buổi tuyên truyền hình thức, mà cần một chiến lược đồng bộ, thực chất, trong đó chuyển đổi số đóng vai trò trung tâm.

Theo ông Trần Anh Tuấn, giải pháp cốt lõi là phải đưa kiến thức sở hữu trí tuệ vào chương trình đào tạo chính khóa. Các trường nghề cần tích hợp mô-đun “Sở hữu trí tuệ và Khởi nghiệp” vào các ngành học có hàm lượng sáng tạo cao như công nghệ thông tin, thiết kế, cơ khí, thương mại điện tử. Song song đó là việc rèn luyện năng lực thực hành thông qua các dự án, khuyến khích sinh viên đăng ký bản quyền cho chính sản phẩm mình làm ra, từ phần mềm, logo đến các giải pháp kỹ thuật.

“Vai trò của chuyển đổi số được thể hiện rõ nét qua các giải pháp ứng dụng công nghệ. Người học cần biết cách đăng ký, khai thác và thương mại hóa sản phẩm sáng tạo, ví dụ như ứng dụng công nghệ blockchain để chứng thực bản quyền. Các trường có thể sử dụng nền tảng số để tra cứu, lưu trữ và bảo vệ ý tưởng của học viên”, ông Tuấn đề xuất.

Nhà báo Trần Nhật Linh đề xuất giải pháp “số hóa” hoạt động tuyên truyền về sở hữu trí tuệ. Thay vì những bài giảng khô khan, các trường có thể xây dựng khóa học trực tuyến (MOOCs), ứng dụng yếu tố trò chơi hóa để tăng tính hấp dẫn. Đồng thời, việc khai thác các nền tảng phổ biến như TikTok, YouTube thông qua video ngắn, infographic hay chatbot trả lời tự động sẽ giúp kiến thức sở hữu trí tuệ lan tỏa nhanh chóng và rộng rãi hơn.

Trên thực tế, nhiều mô hình trong và ngoài nước đã chứng minh hiệu quả. Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới (WIPO) vận hành cổng thông tin WIPO IP Portal, cung cấp đầy đủ dịch vụ trực tuyến. Tại Việt Nam, Viện Khoa học Sở hữu trí tuệ phát triển nền tảng IPPLATFORM, hỗ trợ người dùng tiếp cận và khai thác thông tin về sở hữu công nghiệp một cách thuận tiện.

Tuy vậy, để các giải pháp này thực sự đi vào đời sống, cần sự chung tay của cả hệ sinh thái. Doanh nghiệp, với vai trò “cầu nối” giữa lý thuyết và thực tiễn, cần hợp tác chặt chẽ với nhà trường, đặt hàng các giải pháp đổi mới sáng tạo từ sinh viên, chia sẻ kinh nghiệm bảo hộ thương hiệu, đồng thời tạo cơ hội thực tập để người học trực tiếp trải nghiệm quy trình quản lý sở hữu trí tuệ.