Nụ cười Mona Lisa dưới góc nhìn khoa học

Vừa là họa sĩ, vừa là nhà khoa học kiêm nhà giải phẫu học, Leonardo không chỉ theo đuổi nghiệp vẽ mà còn khám phá cơ học, âm nhạc, quang học… thậm chí cả địa chất, vũ khí. Bằng cách vận dụng bộ hiểu biết sâu rộng, ông tạo nên nụ cười thế kỷ trên môi Mona Lisa.

Bức họa 16 năm

Leonardo da Vinci (1452-1519) thích là người “biết tuốt”. Mọi thứ tò mò, ông đều bằng mọi cách tìm hiểu cặn kẽ, sau đó ứng dụng vào sáng tạo. Saint Jerome in the Wilderness là kết quả của nghiên cứu xương sọ và răng người. The Last Supper là công sức của nhiều thời gian mày mò các khía cạnh quang học, sự thay đổi của ánh sáng khi khác điểm nhìn. Thành công lớn nhất trong việc kết hợp nghệ thuật, khoa học, quang học, ảo ảnh của Leonardo là Mona Lisa, bức tranh ông bắt đầu vẽ từ năm 1503, liên tục dành nhiều tâm huyết cho đến khi qua đời vào 16 năm sau đó. Bằng phân tích khuôn mặt, mô tả cơ môi, hoạt động của võng mạc, Leonardo thể hiện toàn bộ sự tương tác của hình ảnh với ánh sáng, trở thành họa sĩ thực tế ảo tiên phong.

Sự kỳ diệu từ nụ cười của Mona Lisa là nó phản ứng với mọi điểm nhìn của người chiêm ngưỡng. Ngay cả khi đã quay mặt đi, nụ cười bí ẩn đầy khó hiểu vẫn đọng trong tâm trí. Họa sĩ Giorgio Vasari (1511-1574) từng nói nguyên mẫu của Mona Lisa là Lisa del Giocondo, vợ của một thương gia lụa. Để vẽ nàng, Leonardo cho người múa hát làm Lisa vui, nhờ đó luôn giữ nụ cười. “Kết quả”, Vasari khẳng định “nụ cười mỉm là cách khiến hình tượng Lisa trở nên thần thánh hơn con người”. Ông tuyên bố Mona Lisa là sản phẩm của các kỹ năng siêu nhiên được ban tặng bởi Thiên Chúa.

Khác với tuyên bố của Vasari, nụ cười của Mona Lisa không dính dáng gì đến Chúa Trời. Nó là sản phẩm của nhiều năm nỗ lực nghiên cứu giải phẫu và quang học của Leonardo.

Giải phẫu xác chết

Để hoàn thiện nụ cười của Mona Lisa, trong suốt nhiều năm, Leonardo dành nhiều đêm trong nhà xác bệnh viện Santa Maria Nuova. Ông lột bỏ lớp da xác chết, tỉ mẩn nghiên cứu các cơ và gân. Leonardo muốn biết nụ cười, trên phương diện sinh học, bắt đầu thế nào. Ông phân tích mọi chuyển động có thể từ tất cả các thành phần của khuôn mặt, xác định tính năng kiểm soát cơ của mỗi sợi gân. Leonardo cũng đặc biệt quan tâm não và hệ thần kinh, cách chúng chuyển đổi cảm xúc thành các cử động vật lý.

Hình giải phẫu cơ mặt và cơ tay của Leonardo

Trong các dây gân và cơ bắp, Leonardo tập trung nhiều nhất và gân và cơ kiểm soát chuyển động môi. Việc tìm hiểu khá khó khăn vì cơ môi rất nhỏ, lại nhiều, bám sâu vào da. “Cơ môi trên người nhiều hơn trên các động vật khác”, Leonardo chỉ ra. Dù vậy, ông vẫn mô tả các cơ mặt và dây gân với độ chính xác tuyệt vời.

Sau tìm hiểu, Leonardo phác họa hình ảnh giải phẫu chi tiết. Cơ mặt, cơ cánh tay, cơ kiểm soát môi cũng như nhiều biểu hiện khác được thể hiện rõ nét qua hình vẽ. Mỗi hình vẽ đều được Leonardo cẩn thận chú giải. Ông cho thấy nụ cười được hình thành thế nào, vai trò của xương hàm, các bắp thịt và cơ xung quanh ra sao. Nhờ sự tỉ mẩn của ông, không khó để nhận ra con đường mà cảm xúc chuyển biến thành biểu cảm trên nét mặt. Ông đặt tên “cơ bực dọc” là H, “cơ đau đớn, buồn bã” là P, cho biết những cơ này không chỉ di chuyển môi mà còn kéo theo hoạt động của lông mày, từ đó tạo nên nếp nhăn.

Hình giải phẫu cơ môi người và cơ môi ngựa của Leonardo

Leonardo còn đối chiếu sự tức giận trên khuôn mặt người với khuôn mặt ngựa. Ông lưu ý chọn ngựa làm mẫu so sánh vì ngựa có cơ mặt lớn, tương tự với cơ mặt của đàn ông. Có lẽ, ngoài Leonardo, không họa sĩ nào từng phân tích giải phẫu cơ thể người, sau đó so sánh với ngựa.

Chuyến du hành vào thế giới giải phẫu cho phép Leonardo đào sâu cơ chế sinh lý của người khi mỉm cười hoặc nhăn nhó. Ông tập trung vào vai trò của các dây gân trong việc truyền động lực đến các cơ, đặt ra câu hỏi: Dây gân hộp sọ nào bắt đầu từ não và dây gân nào bắt đầu từ tủy sống? Ông miêu tả các biểu hiện của giận dữ, “Lỗ mũi co rút, hình thành các đường rãnh ở mũi, nâng vòm môi trên để lộ răng”.

Sau khi có kết quả từ giải phẫu xác chết, Leonardo thử nghiệm trên chính mình, quan sát chuyển động trên má, môi, cách cơ môi ảnh hưởng đến má. Ông phát hiện chúng ta có thể cử động môi dưới riêng biệt nhưng không thể làm vậy với môi trên. Đây không phải khám phá gì to tát song, đối với tác giả của Mona Lisa, nó là điều cực kỳ đáng chú ý.

Các cử động của môi liên quan đến nhiều cơ khác nhau, bao gồm cả cơ trực tiếp lẫn cơ gián tiếp, Leonardo khẳng định. Ông phác họa hình bán diện, môi bị bong vảy. Có thể nói Leonardo là người đầu tiên vẽ giải phẫu nụ cười.

Trên đầu bức họa giải phẫu môi là hình ảnh nụ cười mang tính chất nghệ thuật hơn là giải phẫu học. Nó là nụ cười mỉm quyến rũ, bí ẩn. Dưới môi dưới của nụ cười này là một số đường nhăn, cái mà chúng ta sẽ thấy ở Mona Lisa.

Kiến thức quang học

Các tia sáng không chỉ hội tụ tại một điểm duy nhất trong mắt mà bao trùm toàn bộ võng mạc, Leonardo khám phá. Khu vực trung tâm của võng mạc, tức đồng tử có khả năng nhìn thấy các chi tiết nhỏ nhất. Nếu chúng ta nhìn thẳng vào một đối tượng, chúng ta sẽ thấy đối tượng rõ nét hơn. Nếu chỉ nhìn mà không tập trung, hình ảnh trở nên mờ nhạt. Với lập luận này, Leonardo muốn tạo nên một nụ cười mà mức độ tập trung của cái nhìn sẽ đem lại những ấn tượng khác.

Góc miệng của Mona Lisa mơ hồ giống hình phác họa nụ cười trong bức tranh vẽ giải phẫu cơ môi của Leonardo. Nếu nhìn thẳng vào đôi môi này, mắt bạn sẽ nắm bắt mọi chi tiết, kể cả những chấm phá nhỏ nhất, thấy Lisa hình như không phải đang cười. Tuy nhiên, khi nhìn đôi mắt, cặp má hoặc phần nào đó trên khuôn mặt Lisa, bạn lại thấy cô ấy cười. Những nét nhỏ ở góc miệng không được rõ ràng nhưng, bạn sẽ thấy bóng mờ ở khóe môi. Hiệu ứng bóng ở hai bên mép khiến chúng ta có ảo giác đôi môi cô sắp nở ra nụ cười rạng ngời nhất.

Theo Margaret Livingstone, chuyên gia khoa học thần kinh, nụ cười rõ nét này rõ ràng hơn nhiều so với các hình ảnh tần số thấp, càng rõ ràng hơn so với hình ảnh tần số cao. Vì vậy, nếu nhìn vào các bộ phận khác hoặc tay Lisa, ấn tượng của bạn về đôi môi sẽ bị chi phối bởi tần số thấp. Nhờ đó, bạn cảm giác Lisa dường như tươi vui hơn.