Nỗ lực cứu vãn một thế hệ 'không đọc sách'

Trước nguy cơ suy giảm tư duy phản biện ở giới trẻ, nhiều quốc gia đã phát động các chiến dịch nhằm đưa thế hệ mới “quay lại với sách giấy”.

Căng thẳng vì phải đọc sách

Thầy Nicholas Dames - giảng viên Văn học tại Đại học Columbia (Mỹ), cho biết ông ngày càng chứng kiến nhiều sinh viên ngại đọc sách. Nhiều em chia sẻ rằng họ cảm thấy “căng thẳng khi phải đọc hết một cuốn sách trong một, hai tuần”, thậm chí chưa từng hoàn thành trọn vẹn bất kỳ cuốn sách nào, kể cả khi còn học phổ thông. Trong khi đó, khoảng 20 năm trước, sinh viên có thể dễ dàng đọc hết những cuốn sách dày hàng trăm trang chỉ trong một tuần.

Ngày nay, nhiều người trẻ không thể duy trì khả năng đọc với tốc độ và chiều sâu tương tự. Họ không đủ tập trung để theo dõi các chi tiết nhỏ trong cốt truyện và ngay cả khi hoàn thành việc đọc, rất ít sinh viên thực sự hiểu hay nhớ được các tình tiết quan trọng. Ava Wherley - sinh viên năm hai ngành Sinh học tại Đại học Florida, là một ví dụ điển hình. Dù được yêu cầu đọc khoảng 100 trang sách mỗi tuần, phần lớn thời gian cô chọn xem tóm tắt nội dung trên YouTube thay vì đọc bản gốc.

Khảo sát năm 2021 của chuyên trang giáo dục Inside Higher Education cho thấy hơn 70% sinh viên ngành Quản trị khách sạn không đọc các văn bản mà giảng viên giao. Nhiều giáo sư cũng thừa nhận sinh viên thế hệ Z (sinh năm 1997 - 2012) ít hứng thú với việc đọc hơn các thế hệ trước. Nhiều em không đủ khả năng để đọc đều đặn khoảng 100 trang mỗi tuần – điều từng là chuẩn mực trong các ngành học, đặc biệt ở lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn.

Báo cáo công bố tháng 3/2025 của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) chỉ ra rằng gần 42% học sinh tại các nước phát triển thừa nhận không thể tập trung đọc liên tục một đoạn văn dài hơn hai trang. Tương tự, UNESCO cảnh báo rằng năng lực đọc hiểu sâu – nền tảng quan trọng cho tư duy phản biện và thành tích học thuật - đang suy giảm nghiêm trọng ở nhóm học sinh từ 10 đến 15 tuổi.

Sự phân mảnh chú ý

Tại Hàn Quốc, một khảo sát cuối năm 2024 do Bộ Giáo dục thực hiện cho thấy chỉ 12% học sinh tiểu học còn duy trì thói quen đọc sách giấy mỗi ngày, trong khi hơn 65% dành hơn hai giờ mỗi ngày để xem các video ngắn.

Tại Nhật Bản, tờ Nikkei Asia tháng 4/2025 phản ánh tình trạng “vô cảm với chữ viết” (print indifference) trong giới học sinh: Nhiều em không thể nhớ nổi nội dung mình vừa đọc nếu văn bản quá dài hoặc thiếu hình minh họa.

Có nhiều lý do dẫn đến tình trạng này. Thế hệ Z lớn lên cùng mạng xã hội, khiến khả năng tập trung vào văn bản in thấp hơn so với các thế hệ tiền nhiệm. Kể từ năm 2020, sự trỗi dậy của các nền tảng nội dung ngắn như TikTok, YouTube Shorts, Instagram Reels đã định hình lại cách tiếp nhận thông tin.

Thanh thiếu niên hiện nay dành từ một đến ba giờ mỗi ngày để xem các đoạn video chỉ dài 15 - 60 giây. Nhịp chuyển cảnh nhanh, âm thanh dồn dập, hình ảnh chuyển động liên tục khiến não bộ bị “kích thích liên hoàn”, dẫn đến sự lệ thuộc vào thông tin ngắn, dễ tiếp cận và ít đòi hỏi tư duy.

Nhà báo Megan Garber (The Atlantic) gọi hiện tượng này là “sự phân mảnh chú ý” (attention fragmentation). Bà nhận định: “Trẻ em hiện nay không chỉ không đọc, mà còn không thể giữ được sự tập trung vào bất kỳ dòng suy nghĩ nào quá lâu. Các em bị cuốn đi ngay cả khi đang tiêu thụ một nội dung cần sự kiên nhẫn”.

Trước thực trạng này, một số quốc gia đã nhanh chóng đưa ra chính sách để “kéo học sinh trở lại với chữ viết”.

Quay lại với sách

Tại Hàn Quốc, từ tháng 2/2025, Bộ Giáo dục đã phát động chiến dịch “Quay lại với sách” dành cho học sinh tiểu học. Theo đó, các trường được yêu cầu tổ chức ít nhất hai tiết đọc sách giấy mỗi tuần – hoàn toàn không sử dụng công nghệ. Bên cạnh đó, hoạt động ngoại khóa như ngày hội đọc sách, hội thảo sách cũng được triển khai rộng rãi.

Ngoài trường học, các học viện tư nhân (hagwon) cũng mở rộng các khóa kỹ năng đọc cho học sinh phổ thông. Tùy độ tuổi, học sinh sẽ được giao đọc các dạng văn bản khác nhau, từ đoạn ngắn, tiểu luận, tiểu thuyết đến sách kỹ năng sống. Sau đó, các em thảo luận dưới sự hướng dẫn của giáo viên và viết cảm nhận. Học phí dao động từ 150.000 - 200.000 won mỗi tháng, với 2 buổi học/tuần, mỗi buổi kéo dài 1 - 2 giờ.

Giáo sư Choi Na-ya (Đại học Quốc gia Seoul) cho rằng, các hoạt động đọc sách đóng vai trò tích cực trong phát triển ngôn ngữ và nhận thức của trẻ nhỏ. Những khóa học đọc là giải pháp khả thi cho các gia đình không thể hướng dẫn con đọc tại nhà. Tuy nhiên, bà lưu ý rằng đây không phải phương án tối ưu.

Trên thực tế, nhiều phụ huynh cho con học các khóa này không chỉ để cải thiện kỹ năng đọc, mà còn nhằm tăng cơ hội học tập. Với học sinh trung học, khóa học thường tập trung vào kỹ năng viết luận - nền tảng quan trọng trong hồ sơ tuyển sinh đại học. Như vậy, về bản chất, các lớp đọc sách đang trở thành “lò luyện thi” nhằm hướng đến các trường đại học hàng đầu.

Chuyên gia giáo dục Gu Bon-chang cảnh báo rằng, các khóa học đọc có thể làm gia tăng bất bình đẳng giáo dục, và đọc sách nên là lựa chọn tự nguyện, không nên bị biến thành tiêu chí bắt buộc.

Không đổ lỗi cho công nghệ

Mỹ hiện là một trong những quốc gia có tỷ lệ trẻ em suy giảm khả năng đọc nhanh nhất thế giới. Theo Đánh giá Giáo dục Tiến bộ quốc gia năm 2024, chỉ khoảng 1/3 học sinh tiểu học tại Mỹ đạt chuẩn năng lực đọc theo độ tuổi. Trước thực trạng này, nhiều trường phổ thông đang thay đổi cách dạy đọc.

Tại một tiết học ở New York, cô giáo Melissa Vega-Jones không cho học sinh đoán từ qua tranh như trước, mà hướng dẫn cách nhận diện chữ cái và nguyên tắc hình thành từ tiếng Anh. Trước đây, học sinh được khuyến khích đọc tự do và “tự tìm ra cách đọc”.

Giờ đây, phương pháp mới - gọi là “Khoa học Đọc” (Science of Reading) - nhấn mạnh việc dạy ngữ âm, kết nối giữa chữ cái và âm thanh. Hiện có khoảng 39 bang tại Mỹ áp dụng phương pháp Khoa học Đọc trong hệ thống trường công lập.

Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng hiệu quả vẫn chưa rõ rệt, bởi việc hình thành thói quen đọc đòi hỏi thời gian, nỗ lực và sự đầu tư lâu dài - vượt xa khuôn khổ của phương pháp ngữ âm đơn thuần.

Trong bối cảnh đó, không thể đổ lỗi hoàn toàn cho công nghệ. Mạng xã hội và Internet mở ra vô số cơ hội tiếp cận tri thức, vấn đề nằm ở cách khai thác. Tại Canada và Phần Lan, nhiều trường học đã chuyển hướng giáo dục kỹ năng số song hành với dạy đọc, giúp học sinh biết cách chọn lọc thông tin thay vì bị chi phối. Việc đọc không còn đơn thuần là tiếp thu tri thức, mà là quá trình đánh giá, chọn lọc và phản biện nội dung.

Ở bậc đại học, việc rèn luyện thói quen đọc sách lại càng khó hơn, bởi sinh viên đã định hình hành vi và thói quen. Rèn luyện kỹ năng đọc - vốn đòi hỏi sự kiên trì và tập trung - vì thế trở thành thử thách lớn.