Tuy nhiên, những hạn chế về mặt pháp lý dẫn đến tỷ lệ khởi kiện khó thành công cho thấy yêu cầu sớm sửa đổi một số điều luật liên quan, để tạo cơ chế thuận lợi cho hoạt động khởi kiện, góp phần ngăn chặn và tiến tới giảm thiểu tình trạng trốn đóng BHXH.
Khởi kiện không dễ
Theo đại diện BHXH Việt Nam, hiện trong dữ liệu của cơ quan thuế có gần 500.000 DN. Tuy nhiên, số DN tham gia BHXH chỉ có hơn 235.000. Như vậy, khoảng 50% DN chưa tham gia, hay có thể gọi là trốn đóng BHXH.
Lý do chính khiến toà án không thụ lý hồ sơ là vụ việc không thuộc thẩm quyền giải quyết; không có ủy quyền khởi kiện của tập thể NLĐ cho tổ chức Công đoàn… Ngoài ra, theo quan điểm của Toà án nhân dân Tối cao, hành vi trốn đóng, nợ BHXH bị pháp luật nghiêm cấm, nếu có quyết định thanh tra mà DN chây ỳ thì vụ việc sẽ được đưa ra cấp cao hơn để xử lý hành chính. Trường hợp DN tiếp tục chây ỳ thì có thể khởi tố vụ án theo Bộ luật Hình sự chứ không khởi kiện dân sự. Tình trạng khởi kiện được cho là lâm vào bế tắc so với thời điểm trước khi Luật BHXH năm 2014 có hiệu lực, tức là khi việc khởi kiện còn được giao cho cơ quan BHXH Việt Nam thay vì tổ chức Công đoàn. Khi đó, BHXH Việt Nam đã khởi kiện tới 8.000 vụ; phía toà án đã xử gần 4.000 vụ, thu hồi gần 9.800 tỷ đồng.
Việc Luật BHXH trao cho tổ chức Công đoàn chức năng khởi kiện là bởi Công đoàn đại diện cho quyền lợi hợp pháp của NLĐ. Việc khởi kiện phải có ủy quyền của tất cả NLĐ nhưng vì Công đoàn cơ sở lại ở ngay trong lòng DN và “ăn lương” của DN nên rất khó để chủ tịch Công đoàn cơ sở khởi kiện chính giám đốc DN. Bản thân NLĐ cũng không muốn khởi kiện ông chủ của mình.
Bên cạnh đó, ngay cả khi NLĐ đồng ý khởi kiện thì vấn đề ủy quyền cũng không đơn giản. Bởi theo quy định, muốn ủy quyền thì từng NLĐ phải cùng với chủ tịch Công đoàn cơ sở đến UBND xã, phường hoặc phòng công chứng để làm giấy ủy quyền với lệ phí lên tới 130.000 đồng/người. Đó là yêu cầu khó thực hiện, nhất là với các DN có hàng nghìn lao động. Ngoài ra, khi đã có ủy quyền của NLĐ, toà án sẽ thụ lý đối với từng người vì đây là tranh chấp cá nhân. Đó là một quá trình dài mà không phải ai cũng muốn theo đuổi.
Những khó khăn, bất cập cần tháo gỡ
Nhằm tháo gỡ vướng mắc, theo đại diện Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam là cần kiến nghị sửa đổi Luật BHXH. Theo đó, Luật cần quy định rõ: Công đoàn cấp trên được quyền khởi kiện mà không cần có sự ủy quyền của NLĐ hay tổ chức Công đoàn cơ sở. Trong điều kiện đó, Công đoàn cấp trên sẽ có quyền khởi kiện như BHXH Việt Nam trước kia, nhưng hồ sơ thì do cơ quan BHXH cung cấp.
Ủng hộ đề xuất trên, nhiều chuyên gia cho rằng, hiện nay, theo quy định của pháp luật, Công đoàn cấp trên được quyền can thiệp, hỗ trợ và tư vấn cho Công đoàn cơ sở hoặc DN chưa có tổ chức Công đoàn. Như vậy, tổ chức này hoàn toàn có thể đứng ra khởi kiện thay cho Công đoàn cơ sở mà không trái pháp luật. Theo các chuyên gia, ngoài việc để tổ chức Công đoàn khởi kiện thì nên cho phép cơ quan BHXH (với tư cách đại diện Nhà nước quản lý sử dụng quỹ BHXH) cũng có quyền khởi kiện nhằm bảo đảm quyền lợi NLĐ và vì lợi ích của cả xã hội...
Muốn thực hiện được đề xuất này, Luật BHXH hoặc Bộ luật Tố tụng dân sự cần phải được sửa đổi. Bởi Bộ luật Hình sự năm 2015 có nhóm tội danh liên quan đến đóng BHXH, BHYT, BHTN. Theo đó, người trốn đóng hoặc gian lận tiền bảo hiểm sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, hiện nay, Bộ luật Hình sự năm 2015 lại đang trong quá trình sửa đổi, bổ sung nên chưa được áp dụng vào thực tiễn. Một khó khăn khác trong việc khởi kiện là các DN thường bất hợp tác với cơ quan chức năng, không ký nhận biên bản đối chiếu công nợ làm căn cứ hoàn thiện hồ sơ khởi kiện.
