Kháng chiến miền Nam qua những trang ký họa sinh động

Thành quả của mỹ thuật cách mạng

“Ký họa kháng chiến miền Nam” được đánh giá là nguồn tư liệu quý về hiện thực lịch sử, nghệ thuật. Đó còn là bằng chứng khẳng định những thành quả của mỹ thuật cách mạng.

Triển lãm giới thiệu tới công chúng 70 bức ký họa được sáng tác trực tiếp tại chiến trường miền Nam trong giai đoạn 1954 - 1975. Triển lãm là dịp để mỗi chúng ta tri ân và bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thế hệ cha, ông đã chiến đấu, hy sinh vì nền độc lập, tự do của dân tộc. Đây cũng là dịp để giáo dục thế hệ hôm nay và mai sau về tinh thần yêu nước, yêu hòa bình và lòng tự hào dân tộc.

Các tác phẩm có chất liệu và đề tài vô cùng phong phú. Các họa sĩ đã sử dụng các chất liệu như màu nước, bột màu, bút sắt, chì, khắc gỗ… để ghi lại một cách chân thực, sinh động, thậm chí khắc hoạ tỉ mỉ hình ảnh về con người, cảnh vật cũng như các hoạt động, cuộc sống và chiến đấu nhiều cam go, gian khổ của quân và dân Nam Bộ. Những bức vẽ vào thời điểm đó được ghi lại bằng cảm xúc của các họa sĩ cả hai miền Nam Bắc.

Thông thường, ký họa chỉ dừng lại ở dạng tư liệu để xây dựng tác phẩm. Tuy nhiên, ký họa kháng chiến do nhu cầu kịp thời động viên, phục vụ quân dân nên vẫn hoàn chỉnh như những tác phẩm nghệ thuật thực thụ.

Chính vì thế, những tác phẩm ký họa miền Nam trước tới nay vẫn được đánh giá tốt về nghệ thuật. Nhiều tác giả cũng đã nhận Giải thưởng Nhà nước về mỹ thuật như Cổ Tấn Long Châu, Lê Lam, Thái Hà…

Giai đoạn 1954 - 1975, nhiều họa sĩ không đứng ngoài cuộc chiến mà đã lên đường vào chiến trường miền Nam. Đó là những người được ra Bắc học tập, muốn trở về như các họa sĩ Huỳnh Phương Đông, Nguyễn Thanh Châu, Lê Hồng Hải, Hà Quang (Nguyễn Quang Bửu), Huỳnh Quốc Trọng…

Một số sinh viên mỹ thuật tại Sài Gòn sớm giác ngộ Cách mạng, theo phong trào thanh niên cầm súng trực tiếp chiến đấu như Trang Phương, Cổ Tấn Long Châu….

Những họa sĩ được đào tạo từ Trường Đại học Mỹ thuật ở Hà Nội hoặc từ nước ngoài trở về như Thái Hà, Lê Lam, Phạm Đỗ Đồng, Trịnh Dũng… đều sẵn sàng ra chiến trường để góp sức vào cuộc chiến đấu chung của cả dân tộc.

Phần lớn các bức ký họa trong triển lãm ghi lại hình ảnh cuộc sống đời thường, sinh hoạt, lao động thời chiến, cũng như những khoảng lặng giữa các trận đánh, hoặc chuẩn bị bước vào trận đánh.

Chiếm một số lượng cũng không nhỏ trong triển lãm là những bức ký họa chân dung. Phần lớn là ký họa về những con người hết sức bình dị, có bức ghi rõ đầy đủ họ tên nhân vật, chiến công, thành tích. Nhưng cũng có bức chỉ ghi chung chung, như một gương mặt, một con người mà bất chợt họa sĩ bắt gặp trên đường ra trận.

Hay như bức “Tô Văn Đực” (Cổ Tấn Long Châu), họa sĩ có ghi chú thích rất cụ thể: “Người kỹ sư phát minh loại mìn gạt với trình độ văn hóa lớp 1, với phương tiện thiếu thốn. Người chiến sĩ du kích dũng cảm trong chiến đấu. Dũng sĩ diệt cơ giới (13 chiếc M113 và M118), dũng sĩ diệt Mỹ cấp ưu tú”... 

Điểm khác biệt nổi bật

Chia sẻ về triển lãm, Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, ông Nguyễn Anh Minh cho biết, ký họa kháng chiến là một trong những thể loại ký họa đặc biệt.

Thể loại này ra đời từ hoàn cảnh chiến tranh của đất nước, xuất phát từ việc ghi nhận những hình ảnh, nhân vật liên quan đến cuộc kháng chiến chống xâm lược của dân tộc Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ 20.

Trong giai đoạn đầu, các họa sĩ vẽ chưa nhiều. Nhưng cuộc chiến càng khốc liệt, mất mát thương đau càng nhiều, các họa sĩ nhận thức được sứ mệnh lịch sử của mình, nên tranh thủ từng phút từng giờ để ghi nhận thật nhanh, thật nhiều, thật chính xác từng con người, sự kiện, quang cảnh của đất nước.

Ngoài việc ký họa để lưu giữ và xây dựng bố cục cho tác phẩm nghệ thuật sau này, đây cũng chính là động lực lớn nhất thúc đẩy sự ra đời của ký họa kháng chiến miền Nam.

Giám đốc Bảo tàng Nguyễn Anh Minh cũng chia sẻ, ký họa kháng chiến miền Nam ra đời và đóng vai trò chủ lực đối với mỹ thuật miền Nam trong chiến tranh với hàng nghìn bức ký họa.

Ký họa kháng chiến miền Nam chứa đựng những nội dung vừa bình dị, vừa lớn lao, không mang nặng tính tàn khốc và đối kháng trong chiến tranh. Đây là điểm khác biệt nổi bật của ký họa chiến trường Việt Nam.

Họa sĩ Lương Xuân Đoàn - Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam cho biết: “Tôi hết sức xúc động khi được gặp lại những nét vẽ quen thuộc của những họa sĩ, chiến sĩ đã có nhiều năm tháng lăn lộn trên chiến trường miền Nam để ghi lại những nét vẽ của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.

Đây là  món quà vô giá, đã được bảo trọng trong rất nhiều năm tháng. Những tác giả hôm nay, người còn người mất nhưng những nét bút thân thuộc ấy vẫn mãi được lưu giữ lại trong từng bức ký họa và đó là giây khắc xúc động của chính người nghệ sĩ”.

Theo họa sĩ Lương Xuân Đoàn, khởi đầu cho loại hình ký họa kháng chiến chính là danh họa Tô Ngọc Vân. Ông đã vẽ những ký họa đầu tiên của cuộc kháng chiến chống Pháp, mở đầu cho một dạng tác chiến nhanh nhất, kịp thời nhất và cũng rất đẹp, ghi lại hình ảnh chỉ xuất hiện một lần, tạo ra một tiền đề, một khởi đầu tốt đẹp cho một thể loại tranh đặc biệt.

Sau đó, chúng ta cũng gặp lại những tên tuổi quen thuộc như họa sĩ Huỳnh Phương Đông, họa sĩ Cổ Tấn Long Châu, họa sĩ Lê Lam, họa sĩ Trang Phượng… và rất nhiều những tên tuổi khác. Những bức ký họa kháng chiến, các họa sĩ tên tuổi đã giữ lại cho chúng ta những trang sử bằng tranh được đổi bằng cả tính mạng của các liệt sĩ trên chiến trường.