Giúp học sinh dễ dàng hoàn thành phương trình hóa học

Những lỗi sai thường gặp

Thầy giáo Đồng Viết Tạo (Trường THCS Diễn Mỹ - Diễn Châu, Nghệ An) cho biết: Lỗi thường gặp nhất ở học sinh là viết sai về công thức hóa học (sai về hóa trị và kí hiệu hóa học), sai về sản phẩm phản ứng và cân bằng phương trình.

Cụ thể: Viết sai công trình hóa học (CTHH) bao gồm cả ký hiệu hóa học (KHHH) và chỉ số, nhất là sai chỉ số.

Nguyên nhân của những sai sót này là do các em chưa nắm chắc KHHH của các nguyên tố, nhóm nguyên tử cũng như hóa trị của chúng. Nhiều khi, học sinh viết CTHH mà không cần để ý xem đúng hóa trị hay chưa.

Lỗi sai thường gặp tiếp theo là không biết viết CTHH khi biết tên gọi. Theo thầy Tạo, hầu hết học sinh rất yếu về điểm này. Vì thế khi viết PTHH cho một phản ứng hóa học, mặc dù biết tên của chất tham gia và chất sản phẩm nhưng các em vẫn viết sai .

Học sinh cũng thường không biết các xác định sản phẩm của phản ứng; không biết phản ứng có xảy ra hay không. Đây là một sai lầm khá phổ biến trong học sinh. 

Các em không biết được phản ứng hóa học có xảy ra hay không. Không biết được điều kiện để phản ứng hóa học xảy ra là gì? Cách xác định như thế nào....

Nguyên nhân những sai sót trên, thầy Tạo cho rằng do sự thiếu tập trung của học sinh, không chịu khó rèn luyện.

Ví dụ: Khi học về phần KHHH các em chỉ chú ý biết KHHH của các nguyên tố, biết hóa trị của chúng mà không biết rằng học phần này là để chuẩn bị cho học các phần sau như CTHH, PTHH. Chính vì thế, các em không chịu khó nhớ, không chịu khó rèn luyện thêm.

Hay khi học về tính chất hóa học các em cũng chỉ cần biết chất nào phản ứng với chất nào và bó hẹp trong lượng kiến thức đó.

Hiện nay nhiều học sinh cứ cố nhớ PTHH minh họa trong SGK mà lẽ ra các em chỉ nên hiểu PTHH đó chỉ để “minh họa” mà thôi.

Nếu chú ý quan sát, ta rất dễ bắt gặp nhiều em học sinh lên bảng viết PTHH là viết luôn cả hệ số mà đúng ra các em phải viết sản phẩm rồi mới cân bằng phương trình.

Thầy Đồng Viết Tạo nhận định: Hầu như tất cả các yếu điểm của học sinh gặp phải đều là do cách dạy của giáo viên. Nhiều giáo viên không chú ý nên khi dạy thường “cuốn chiếu”, nghĩa là tới bài nào thì hoàn tất bài đó.

Trong khi đó, việc rèn luyện kĩ năng viết PTHH cho học sinh là một quá trình lâu dài, xuyên suốt trong toàn bộ chương trình hóa học THCS.

Quá trình này có thể chia thành 5 giai đoạn (phần dưới). Các giai đoạn này có quan hệ chặt chẽ với nhau. Kiến thức ở giai đoạn trước là điều kiện để tiếp thu kiến thức ở giai đoạn sau.

Chính vì sự chủ quan của giáo viên và học sinh mà sau khi học xong chương trình hóa học lớp THCS nhiều em vẫn không viết được PTHH, thậm chí nhiều em học sinh THPT cũng viết không đúng.

Biện pháp giải quyết

Theo thầy Đồng Viết Tạo, việc rèn luyện kĩ năng viết PTHH cho học sinh là một quá trình xuyên suốt chương trình THCS. Công việc này bao gồm những nhiệm vụ (giai đoạn) sau:

Học thuộc Kí hiệu hóa học và hóa trị một số nguyên tố cơ bản. (Lớp 8)

Viết đúng công thức hóa học của đơn chất , hợp chất (dựa vào hóa trị). (Lớp 8)

Viết được công thức hóa học của hợp chất khi biết tên gọi. (Lớp 8)

Biết các bước lập PTHH. (Lớp 8)

Biết viết PTHH khi biết tính chất hóa học. (Lớp 9)

Trong đó phần kiến thức ở lớp 8 là rất quan trọng. Nó chiếm tới 4/5 phần công việc đã được nêu ra.

Học thuộc kí hiệu hóa học và hóa trị của các nguyên tố cơ bản

Giáo viên thực hiện bằng cách cứ mỗi tiết học dành ra 5 phút bài cũ (từ tiết 6 tới 16 của hóa học 8) gọi 3 học sinh lên viết KHHH và sau đó là hóa trị của 5 nguyên tố hóa học (NTHH) cơ bản. Cứ như thế lặp đi lặp lại các em sẽ quen dần. Giáo viên cũng có thể cho các em học thuộc bài ca hóa trị để các em dễ nhớ và tiện sử dụng.

Viết đúng CTHH của đơn chất và hợp chất:

CTHH của đơn chất: Học sinh phải biết được: Với đơn chất kim loại và đơn chất phi kim trạng thái rắn như cácbon, lưu huỳnh, phốtpho, silíc thì CTHH trùng với KHHH.

Với đơn chất phi kim trạng thái lỏng hoặc khí CTHH có dạng A2 .

Đối với hợp chất: Các em phải biết lập CTHH khi biết hóa trị của một nguyên tố hay nhóm nguyên tử. Quá trình này phải rèn luyện cho các em liên tục. Nhiều lúc có những em học sinh đã biết ngay CTHH của một chất song vẫn còn những em chưa biết nên giáo viên phải hỏi xoáy lại hỏi: Tại sao có CTHH đó?

Phương pháp lập CTHH khi biết hóa trị:

Bước 1: Gọi CTHH của hợp chất là AxBy

Bước 2: Theo quy tác hóa trị => a.x= b.y <=> = =

Chọn x=b(hoặc b’); y= a(hoặc a’)=> CTHH đúng.

Chú ý: Nếu là một nhóm nguyên tử thì xem như một nguyên tố và lập CTHH như với một nguyên tố khác.

Cũng cần lưu ý tới thứ tự các nguyên tố trong hợp chất: Nếu hợp chất chứa kim loại thì kim loại thường đứng trước;

Nếu hợp chất chứa Hidro thì hidro thường đứng trước; nếu hợp chất chứa Oxi thì O thường đứng sau.

Giáo viên hướng dẫn để học sinh rút ra một kết luận quan trọng sau: Trong hợp chất 2 nguyên tố hoặc một nguyên tố với một nhóm nguyên tử khác thì hóa trị của nguyên tố hoặc nhóm nguyên tử này là chỉ số của nguyên tố hoặc nhóm nguyên tử kia và ngược lại (trừ trường hợp hóa trị 2 nguyên tố có 2 ước chung trở lên. Ví dụ C(IV) và O(II). Trong trường hợp này ta đem hóa trị chia cho ước chung lớn nhất rồi áp dụng kết luận)

Viết CTHH của hợp chất khi biết tên gọi và ngược lại (rèn kĩ năng cho học sinh lớp 8)

Đây là một kĩ năng mà học sinh bắt buộc phải thành thạo. Để thực hiện tốt quá trình này bắt buộc học sinh phải nắm bắt được định nghĩa (thành phần); phân loại; cách gọi tên của các loại hợp chất vô cơ. Mặt khác các em phải vận dụng kết luận ở trên để viết nhanh công thức.

Phương pháp viết CTHH khi biết tên gọi: Bước 1, phân loại chất để xác định thành phần cấu tạo; bước 2, xác định hóa trị các nguyên tố hoặc nhóm nguyên tử; bước 3, vận dụng kết luận ở trên để viết nhanh CTHH của chất.

Gọi tên chất khi biết CTHH

Phương pháp: Nắm được khái niệm, thành phần và cách gọi tên các chất vô cơ; phân loại chất, từ đó dựa vào cách gọi tên của loại chất đó để gọi tên.

Rèn kỹ năng lập phương trình hóa học

Một PTHH được xem là đúng khi và chỉ khi viết đúng chất tham gia, chất sản phẩm, CTHH của các chất và hệ số cân bằng .

Viết đúng PTHH không phải là một vấn đề khó nhưng cũng không phải dễ. Nó sẽ dễ dàng nếu chúng ta chú trọng rèn luyện đúng cách, đúng quy trình. Nó sẽ khó khi chúng ta không có sự rèn luyện hợp lí , không tìm hiểu kĩ bản chất của nó.

Để lập một phương trình hóa học các em phải thực hiện 3 bước sau: Viết sơ đồ phản ứng dưới dạng công thức hóa học; đặt hệ số sao cho số nguyên tử của mỗi nguyên tố ở hai vế bằng nhau; hoàn thành phương trình.

Lưu ý: Có trường hợp người ta cho sẵn sơ đồ, học sinh chỉ cần đặt hệ số là xong. Nhưng khi đang rèn luyện kĩ năng cho các em, tốt nhất giáo viên nên hạn chế cho dưới dạng sơ đồ mà cho các em dưới dạng bằng lời để các em tự làm.