Có một bản 'Nhật ký trong tù' bằng tiếng Bengali

Mười một năm trước, Giáo sư Piyadarsi Mukherji - chuyên gia về ngôn ngữ, văn học và văn hóa Trung Quốc của Trường Đại học Jawaharlal Nehru (Ấn Độ), đồng thời cũng là một nhà thơ đã dịch “Nhật ký trong tù” từ nguyên tác chữ Hán của Chủ tịch Hồ Chí Minh ra tiếng Bengali ở Ấn Độ.

Chúng tôi đã may mắn kết nối được với Giáo sư Piyadarsi Mukherji để tìm hiểu thêm về dịch phẩm đặc biệt này.

- Thưa Giáo sư, vì sao ông dịch “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh sang tiếng Bengali?

Giáo sư Piyadarsi Mukherji: Tôi biết tác phẩm “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh từ năm 1996. Kể từ đó tôi cố tìm mua cho mình một bản, song không tìm được và cũng không biết nhờ ai có thể mua giúp. Tuy nhiên, tôi vẫn kiên trì tìm mua bằng được một bản để dịch nó sang tiếng Bengali, ngôn ngữ mẹ đẻ của tôi.

Tiếng mẹ đẻ của nhà thơ nổi tiếng thế giới Rabindranath Tagore (1861 - 1941) - người đoạt giải Nobel văn chương (năm 1913 - VXQ), cũng là tiếng Bengali. Trong văn học Bengali thơ ca có rất nhiều thể thức phong phú. Là một nhà thơ, tôi muốn dịch “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh sang thơ tiếng Bengali.

- Bản dịch của ông được thực hiện dựa trên bản nguồn nào?

Bản dịch của tôi dựa trên những bài thơ nguyên bản chữ Hán được cụ Hồ Chí Minh sáng tác theo phong cách thơ Đường trong thời gian bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam ở Quảng Tây, Trung Quốc (1942 - 1943).

Khoảng tháng 3/2011, trong chương trình trao đổi học giả Ấn Độ - Việt Nam, Giáo sư Hoàng Văn Việt từ Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh đã gặp tôi tại Delhi để thảo luận về một số vấn đề trong mối quan hệ lịch sử của hai nước chúng ta trong thời kỳ đương đại.

Cuối tháng 5/2011 tôi nhận được một cuốn “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh do Giáo sư Hoàng Văn Việt hào phóng gửi tặng từ Việt Nam. Cuốn sách do Nhà xuất bản Văn học xuất bản năm 2010 có in cả nguyên văn các bài thơ chữ Hán, một số bài có chú thích bằng tiếng Việt.

- Ngoài bản nguồn chữ Hán, ông có tham khảo bản dịch nào khác không?

Ngoài nguyên bản chữ Hán, tôi không tham khảo thêm bất kỳ bản dịch nào khác vì tôi chủ đích dịch trực tiếp các bài thơ của cụ Hồ Chí Minh từ nguyên bản chữ Hán sang tiếng Bengali.

Bìa trước và bìa sau của “Nhật ký trong tù” bằng tiếng Bengali. Ảnh: P. Mukherji.

- Là một chuyên gia về Hán học đồng thời cũng là một nhà thơ, ông nhận xét thế nào về nội dung và nghệ thuật của “Nhật ký trong tù”? Ông thích bài thơ nào nhất trong tập thơ?

Hồ Chí Minh bị chính quyền Tưởng Giới Thạch giam giữ rất lâu. Hồ Chí Minh cảm thấy thất vọng vì bị bắt và bị cầm tù, không được tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Cách diễn đạt của tác giả bằng tiếng Hán đầy hương vị khi phản ánh thực tế khắc nghiệt đằng sau song sắt, thường xen vào những cảm xúc đau đớn với sự hài hước.

Các bài thơ miêu tả một chuỗi các sự kiện theo trình tự thời gian từ nhà tù này sang nhà tù khác, ròng rã hơn một năm. Tất cả đều đầy ắp ý nghĩa theo cái nhìn của cụ và đều quan trọng để hiểu trạng thái tinh thần của cụ ở trong tù.

- Giáo sư đã dịch thơ của một số nhà thơ nổi tiếng như: Lỗ Tấn, Ngải Thanh, Mao Trạch Đông, Pablo Neruda, vậy ông có nhận thấy thơ Hồ Chí Minh có khó dịch không?

Sau khi dịch thơ của các nhà thơ như Lỗ Tấn, Ngải Thanh, Mao Trạch Đông, Pablo Neruda, Nicolás Guillén và nhiều người khác, tôi không thấy thơ Hồ Chí Minh khó dịch vì tôi có hiểu biết tương đối tốt về tiếng Hán cổ.

Trước đấy, tôi cũng đã dịch một số bài thơ của các nhà thơ lớn đời Đường - Lý Bạch và Đỗ Phủ, cũng như của những nhà thơ ít tên tuổi hơn ở thời kỳ sau đó. Bản thân tôi cũng đã sáng tác một số bài thơ theo phong cách thơ Đường được xuất bản ở cả Ấn Độ và Trung Quốc.

Trang bìa cuốn “Ngục trung nhật ký” (Nhật ký trong tù), Chủ tịch Hồ Chí Minh viết trong thời gian bị giam giữ tại nhà tù tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc năm 1942 - 1943. Ảnh: BTLSQG.

- Ông có nói “Nhật ký trong tù” bằng tiếng Bengali có rất nhiều chú thích để người đọc hiểu rõ hơn nội dung các bài thơ của Hồ Chí Minh. Ông đã mất bao lâu để hoàn thành bản dịch của mình?

Tôi bắt đầu dịch thơ Hồ Chí Minh từ ngày 4/6/2011 và dịch xong vào ngày 8/3/2012. Vào tháng 8/2011, tôi nhận thấy “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh, xuất bản ở Hà Nội, có một số chú thích bằng tiếng Việt (chữ Quốc ngữ – VXQ) ở cuối trang.

Vì không biết tiếng Việt nên tôi liên lạc với một sinh viên Việt Nam tên là Phan Nữ Quỳnh Thi, đang học lịch sử tại Đại học Jawaharlal Nehru (JNU). Trước khi về Việt Nam vào đầu tháng 9/2011, cô ấy đã giúp tôi hiểu những dòng chữ nhỏ bằng tiếng Việt đó.

Trong cuốn sách, tôi đã cảm ơn cả Giáo sư Hoàng Văn Việt và cô Phan Nữ Quỳnh Thi vì sự giúp đỡ vô giá của họ. Sau đó, tôi đã cần mẫn tìm hiểu những ý nghĩa tiềm ẩn, bối cảnh lịch sử và nội tâm của các nhân vật mà cụ Hồ Chí Minh đã nói đến trong các bài thơ và chú thích thêm. Tôi hoàn thành việc chú thích các câu thơ vào tháng 3/2012.

Giáo sư, dịch giả P. Mukherji và bản dịch “Nhật ký trong tù” tiếng Bengali. Ảnh: P. Mukherji

- Cùng với việc dịch sang tiếng Bengali - một trong 22 ngôn ngữ chính thức được hiến pháp Ấn Độ công nhận - đến nay “Nhật ký trong tù” đã được dịch ra bao nhiêu thứ tiếng ở Ấn Độ, thưa ông?

Bengali là ngôn ngữ được nói nhiều thứ hai ở Ấn Độ sau tiếng Hindi. Nhưng chưa có ngôn ngữ nào ở Ấn Độ dịch “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh, hoặc giới thiệu về nó vì nó được viết bằng chữ Hán (Thật ra ở Ấn Độ, trước bản dịch tiếng Bengali, “Nhật ký trong tù” của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được dịch ra hai ngôn ngữ khác là: Tiếng Malayalam (1976, 1982, 2004) và tiếng Hindi (2006) – VXQ chú thích).

Tôi tin rằng, chưa có ngôn ngữ nào dịch được trọn vẹn “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh ngoài bản dịch tiếng Bengali của tôi. Đây cũng là bản dịch được dịch từ nguyên bản chữ Hán với rất nhiều chú thích cùng với lời giới thiệu khái quát về lịch sử Việt Nam và tiểu sử Hồ Chí Minh.

- “Nhật ký trong tù” cũng đã được dịch sang tiếng Bengali ở Bangladesh. Ông có biết và đọc nó chưa?

Tôi chưa được thấy bản dịch tiếng Bengali nào trước hay sau bản dịch của tôi, cũng như không biết có bản dịch nào từ Bangladesh.

- Ông có nói “không phải là nhà thơ thì không thể dịch thơ từ bất kỳ ngôn ngữ nào khác”. Vậy, ông có hài lòng với bản dịch “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh sang tiếng Bengali không?

Vâng, tôi tin chắc rằng nếu không phải là nhà thơ thì không thể dịch thơ từ bất kỳ ngôn ngữ nào khác. Người dịch phải là một nhà thơ - để có thể hiểu rõ các thể loại thơ của cả ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích trước khi bắt tay vào dịch bất cứ tác phẩm nào. Nói thực, tôi thấy hài lòng với bản dịch “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh bằng tiếng Bengali của mình.

- Xin trân trọng cảm ơn Giáo sư Piyadarsi Mukherji đã dành thời gian chia sẻ với bạn đọc Việt Nam về một trong những dịch phẩm mà ông hết sức tâm huyết. Kính chúc ông sức khỏe, hạnh phúc và tiếp tục có nhiều thành công trong sự nghiệp của mình.