“Đánh thức” thảo dược
Theo PGS.TS Phạm Thế Chính, từ nhiều năm nay, người dân ven biển đồng bằng Bắc Bộ vẫn có thói quen dùng các loại cây lá khác nhau để trị hăm da, chống mụn nhọt và làm lành các vết thương nhỏ trên da trẻ sơ sinh.
Một trong những loài thảo dược đó là cây đơn đất (tên khoa học là Wedelia chinensis Merr) - loài cây hoang dại cùng chi Wedelia, họ cúc Asteraceae với cây sài đất (Wedelia calendulacea), được di thực từ Ấn Độ, Trung Quốc sang Việt Nam.
Kinh nghiệm cho thấy, cây đơn đất có khả năng kháng khuẩn tốt nhưng vẫn dịu nhẹ, không làm ảnh hưởng đến làn da nhạy cảm và sức khỏe trẻ nhỏ. Cũng có vài bài thuốc dân gian khác dùng cây đơn đất trị cảm, sốt và bệnh gan.
Hiện ở Việt Nam chưa có nhiều nghiên cứu về cây này. Trên thế giới có Trung Quốc, Ấn Độ nghiên cứu rất kỹ. Tuy nhiên, hầu hết các công trình của họ đều tập trung vào tác dụng bảo vệ gan là chính.
Từ năm 2010, việc nghiên cứu hoạt tính sinh học để tìm ra cơ sở khoa học của các bài thuốc tắm dân gian chứa đơn đất được bắt đầu. Nhóm nghiên cứu của PGS.TS Phạm Thế Chính và PGS.TS Phạm Thị Thắm đã phát hiện ra dịch chiết, tinh dầu từ toàn bộ thân, rễ cây đơn đất đều có khả năng kháng khuẩn rất mạnh.
Đặc biệt là với các chủng vi khuẩn có thể gây viêm nhiễm nguy hiểm với trẻ nhỏ như S. aureus và B. subtilis. Trong đó, tinh dầu cây đơn đất có hoạt tính mạnh với chủng vi khuẩn B. Subtilis với giá trị IC50=17,34 (mg/ml).
Thậm chí, ngay cả các cặn chiết cũng có khả năng ức chế mạnh trực khuẩn S. arenus ở nồng độ IC50=52,7μg/ml và B. subtililis ở nồng độ IC50=159,1 μg/ml. Hơn nữa, cặn chiết và tinh dầu của các bộ phận cây đơn đất đều có tính chống oxy hóa ở nồng độ IC50=198,6 μg/ml.
Dựa trên những dữ liệu thu được sau gần 6 năm nghiên cứu, PGS.TS Phạm Thế Chính và cộng sự đã đề xuất một quy trình sản xuất bột tắm từ cây đơn đất tối ưu, đảm bảo giữ được các hoạt chất quý.
Sau khi được thu hoạch và xử lý sạch sẽ, cây đơn đất được phơi khô từng bộ phận rễ, thân, lá và hoa trong 18 tiếng (mỗi ngày 6 tiếng từ 9 – 15 giờ) dưới điều kiện ánh nắng liên tục hoặc sấy ở nhiệt 45°C - mức nhiệt phù hợp để sản phẩm không bị mốc hoặc bay hơi tinh dầu.
Các bộ phận cây sẽ được nghiền, trộn với tốc độ nghiền từ 4.000 – 4.500 vòng/phút và theo tỉ lệ khối lượng 5% bột rễ cây, 0,5% bột hoa cây và 94,5% bột thân và lá cây đơn đất. Bước cuối cùng là đóng gói vào túi lọc.
Quy trình này có vẻ đơn giản, nhưng để sản phẩm đạt hiệu quả cao nhất, nhóm đã phải thực hiện rất nhiều nghiên cứu đánh giá hoạt tính theo thời gian thu hái, điều kiện bào chế...
Đơn cử như thời gian phơi sấy dược liệu, nếu không đủ lâu theo công thức trên sẽ không đảm bảo được độ khô của dược liệu. Nhưng nếu lâu hơn sẽ làm bay hơi tinh dầu có trong cây đơn đất và oxy hóa một số hoạt chất, làm giảm chất lượng sản phẩm.
Bột tắm an toàn được cấp độc quyền sáng chế
Thực tế cây đơn đất được người dân sử dụng theo cách “truyền miệng” rất nhiều, nhưng lại chưa có nghiên cứu khoa học chính thức nào để nâng tầm dược liệu. Trong khi đó thì thương lái nước ngoài thu mua và khai thác quá mức nên cây đơn đất trong tự nhiên hiện nay không còn nhiều, chủ yếu chỉ còn trong một số vườn thuốc ở Thái Bình, Nam Định và Ninh Bình.
PGS.TS Phạm Thế Chính cho rằng cần phải có nghiên cứu để chứng minh giá trị và bảo tồn cây đơn đất. Cách tốt nhất vẫn là tìm một phương thức đơn giản, hiệu quả cao để thương mại hóa cây dược liệu này, giúp người dân có thu nhập từ chính cây thuốc bản địa. Chỉ khi nào phát triển bền vững được quy mô sản xuất thì việc bảo tồn và giá trị của cây đơn đất mới được coi trọng.
Với tính sáng tạo và giá trị ứng dụng cao, quy trình sản xuất bột tắm dược liệu từ cây đơn đất của PGS.TS Phạm Thế Chính và PGS.TS Phạm Thị Thắm đã được Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ KH&CN) cấp bằng độc quyền sáng chế vào năm 2020. Để kiểm soát chất lượng và tránh hàng giả, nhóm nghiên cứu cũng công bố một tiêu chuẩn cơ sở TCCS 02:2016/ĐHKH về gia công và bào chế sản phẩm bột tắm từ cây đơn đất.
Làm thế nào để thương mại hóa nghiên cứu một cách nhanh nhất? PGS.TS Phạm Thế Chính cho biết không hề dễ dàng gì, ngay cả khi đã có bằng sáng chế. Bởi đây là sản phẩm mới, nhóm khách hàng hẹp nên không nhiều công ty mặn mà. Tâm lý người dùng thường thích các sản phẩm nhanh như sữa tắm, còn bột tắm thì phải đun nước. Do vậy, hiệu quả của sản phẩm và sự nhạy bén với thị trường của nhóm nghiên cứu là yếu tố quan trọng để thuyết phục doanh nghiệp.
Tuy nhiên, thành công của bột tắm dược liệu là cơ sở để PGS.TS Phạm Thế Chính tạo ra những sản phẩm mới như mặt nạ dưỡng da từ bột đơn đất, hiện đã được thương mại hóa và cũng nhận được phản hồi rất tốt từ người tiêu dùng. Để có được sự thành công từ nghiên cứu đến thương mại hóa sản phẩm, nhóm tác giả đã sử dụng hữu hiệu công cụ sở hữu trí tuệ để tạo nguồn vốn tái đầu tư vào hoạt động nghiên cứu.
“Những kết quả ứng dụng giúp chúng tôi “nuôi” nghiên cứu cơ bản, có điều kiện thực hiện nhiều nghiên cứu bài bản hơn về cây đơn đất trong lúc kinh phí đầu tư còn eo hẹp”, PGS.TS Chính nói về giá trị sản phẩm từ cây đơn đất đem lại cho mình và cộng sự.
