(GD&TĐ) - Không biết buổi chiều bụi mù đất đỏ nào ở vùng Lộc Ninh – Bình Phước đầy cam go mưa bom bão đạn đã kích hoạt hồn thơ của chàng trai Hứa Vĩnh Sước để viết nên những vần điệu đầu tiên. Chỉ biết miền Đông Nam Bộ trong cuộc chiến tranh khốc liệt thập niên 70 của thế kỷ 20 đã tạo ra một thi sĩ Y Phương. Những câu thơ thuở ban sơ vụng dại có thể giống như phút giây dừng chân nơi căn cứ Tà Thiết, có thể chỉ nhằm vơi đi niềm nhớ nhà nghìn trùng xa cách, có thể chỉ nhằm xoa dịu nỗi khắc khoải người lính trước giờ nổ súng sinh tử. Thế nhưng, mạch nguồn cảm hứng ấy cứ luân chuyển bền bỉ cho đến ngày công chúng nhận diện được một chân dung thi ca Tày vạm vỡ!
Y Phương khởi động hành trình chinh phục người yêu thơ Việt bằng giải thưởng của tạp chí Văn Nghệ Quân Đội năm 1984, lúc 36 tuổi. Thời ấy, dòng thơ hào sảng và giục giã chi phối cả một thế hệ sáng tác, Y Phương cũng dự phần bằng giọng hồ hởi: “Câu hát thiêng liêng lắm chứ/ Hát bây giờ còn để hát mai sau”. Tuy nhiên, phải đi đường xa mới biết sức ngựa, phải lên đại lộ cao tốc mới biết xe hơi động cơ bốn máy, sáu máy và tám máy khác nhau như thế nào. Sau những tập Lửa hồng một góc, Lời chúc, Đàn then... thì Y Phương đứng hẳn ra một góc riêng, có sự bồi hồi dân tộc đặc trưng và có sự khao khát chiếm lĩnh đỉnh cao.
Bước vào thế giới thơ Y Phương, độc giả luôn được thực hiện một chuyến ngược ngàn. Sông chảy, gió chuyển, phố uốn lượn, người nhấp nhô. Một phần do Y Phương thường sử dụng câu ngắn, liên tục ngắt dòng, nhưng một phần nữa do suy tưởng của Y Phương được triển khai đột ngột. Nói cách khác, thơ Y Phương trực tiếp đột kích vào nhận thức của người đọc, sau đó mới hình thành yếu tố thẩm mỹ. Ý nghĩ vận động liên tục trong thơ Y Phương từ câu mở đến câu kết. Khi nào ý nghĩ dừng thì thơ dừng. Sự thành bại của những bài thơ như Cô bé nào, Người đẹp phố Vườn Cam hoặc Ngọn đèn đường mùa đông đều được xác lập yêu thích theo từng người cảm thụ, vì có khi ý nghĩ đến trước thơ, mà cũng có khi thơ bị đuối ý nghĩ. Khi và chỉ khi ý nghĩ không còn tung hứng tay này sang tay kia mà đẩy vút đi thì có ngay sản phẩm đích thực Y Phương như bài thơ Đi tìm:
Nhà em tận miền đông
Nhà anh mãi miền tây
Từ anh sang em
Đi hỏng đôi giày
Anh đi quên vung tay
Cởi áo vắt vai
Phăm phăm bước
Mặt trời cũng một mình
Đi tìm
Mặt trăng
Chính thế mạnh những ý nghĩ ken dày, nhà thơ Y Phương lắm lúc trở thành ông điền chủ rộng rãi ban phát phúc lộc vào những mùa bội thu.
 |
| Thi sĩ Y Phương |
Yêu mến thơ Y Phương cũng đồng nghĩa với việc yêu mến một người kể chuyện chất phác và nồng nàn. Những câu - chuyện - thi - ca của Y Phương níu người nghe bằng hình ảnh khắc khoải và bằng chi tiết xao xác. Và trong vài trường hợp, câu - chuyện - thi- ca của Y Phương được biến tấu dài rộng, bài thơ Tiếng mẹ đẻ và bài thơ Nước mắt cây đàn như hai truyện ngắn súc tích, còn bài thơ Làng hoang như một cuốn phim bằng ngôn ngữ.
Câu hỏi mộ điệu: vì sao nhà thơ Y Phương dễ dàng dùng những câu – chuyện – thi – ca gây men nhớ, tạo men thương cho chúng ta? Xin được trả lời, nhà thơ Y Phương có biệt tài tạo ra những đối ảnh. Xây dựng tứ thơ dựa trên những đối ảnh, đó là một kỹ thuật mà nhà thơ Y Phương sử dụng một cách thông thạo và khéo léo.
Trong tiến trình phát triển văn hóa Việt, tác phẩm các nhà thơ dân tộc thiểu số góp phần giảm bớt độ chênh lệch của những trực cảm về những giá trị tinh thần khác biệt. Nhà thơ Y Phương có mặt thật mới mẻ trên một bút pháp quen thuộc: khai thác mối quan hệ ngoại cảnh và nội tâm. Đời sống muôn màu đổ bóng vào trang thơ mà trình bày cái tình ngổn ngang của tác giả. Có cái tình hiện hữu: “Chiều oi nồng/ Nhớ cô bé nhà bên thổi bong bóng/ Làm tôi bên này/ Phập phồng” và có cái tình hư ảo: “Những cô gái áo chàm/ Lơ ngơ đi trên cỏ/ Ơ hay trời chẳng gió/ Áo chàm tung cánh bay”. Cái tình ở thơ Y Phương khi trầm khi bổng, khi bâng khuâng, khi nghẹn ngào ít nhiều chứng minh rằng, nhà thơ nhạy cảm bao giờ cũng giống như một ốc đảo cô đơn một cách kiêu hãnh giữa xã hội xô bồ, nhưng lại thường trực nhu cầu giao tiếp với những mảnh hồn lênh đênh.
Thơ Y Phương được nuôi dưỡng bằng nguồn cơn sum vầy của dân tộc Tày. Nhà thơ Y Phương tự trang bị một hệ mỹ cảm nhất quán, nếu như trong trường ca Chín tháng xác định “đêm như mực Tàu” thì bài thơ Lời chúc bổ sung “đôi mắt đen chữ Hán”. Hơn nữa, Y Phương kiên trì cho thơ nương tựa vững vàng vào xứ sở đã sinh thành và cưu mang bản thân. Ngọn gió Đông Khê, cơn mưa Tĩnh Túc, bóng nắng Tà Lùng, hạt dẻ Trùng Khánh, chén rượu Táp Ná đều có công bồi đắp cho dáng dấp thơ Y Phương. Và ân nghĩa quê nhà được Y Phương đáp đền bằng những câu thơ “Lên Cao Bằng xin đừng làm lạ/ Mời rượu cả chum, mời quả cả cây” hoặc “Lên Cao Bình đâu cũng gọi nàng ơi/ Lên Cao Bằng đâu cũng nhớ người ơi” có sức mời gọi hướng về một khoảng không gian nước non kỳ ngộ. Mặt khác, Y Phương dùng chữ tạc nên những hình tượng con người vùng cao khó quên: “Bà cụ trắng như mưa. Lầm lỳ bên ngọn lửa/ Rắn và đanh”.
Với cá tính bộc trực “tin nhau không nói nhiều lời”, thơ Y Phương ít bài dở và cũng ít câu thừa. Mọi câu thơ đều được tập hợp để chuyên chở những ý nghĩ, khiến thơ Y Phương không có những câu dan díu hòng đẩy đưa với người đọc. Trên một văn bản thơ, bên cạnh những câu rõ nghĩa cũng cần những câu mơ hồ giúp độc giả thưởng thức trọn vẹn tác phẩm mà không bị bước hụt cảm xúc. Một bài thơ hiển thị bằng ngôn từ cũng giống như một khúc nhạc được tấu lên, khán giả luôn thích tiếng tính tiếng tang, nhưng đôi lúc xao xuyến nhờ tiếng ngân chới với giữa tiếng tính và tiếng tang. Một câu thơ mông lung sương khói không chỉ kết nối những ý nghĩ chuyển tải trong bài thơ, mà còn làm cho công chúng tránh được thuyết vị lợi của nhà kinh tế khi tiếp cận nghệ thuật thi ca.
Cung đàn thơ Y Phương dù thưa thớt âm thanh nửa tính nửa tang vướng vít kẻ đam mê, nhưng vẫn có nhiều câu thơ chói sáng như “mẹ đã nằm cả hai con mắt”, như “chân tay thơm quê hương”, như “quảng trường rộng đủ một mình tôi nhớ”, như “cái nón mo tre như mặt trời lúc lắc”. Y Phương có câu thơ hay nhờ run rẩy thương cảm “người già trầm ngâm lâu như cơn mưa”, Y Phương có câu thơ hay nhờ quan sát tinh nghịch “sông Gâm ngày vắng teo/ sao xanh nhảy lên đèo” và Y Phương có cả những câu thơ hay nhờ duy mỹ dị thường “đất màu mỡ quờ tay ăn cũng được”.
Thơ Y Phương thăng hoa trên sự chuyển động liên hồi. Chuyển động của ý nghĩ và chuyển động của hình ảnh. Ngay tâm tư đắng đót cũng chuyển động: “Những mùa dài sông Bằng không chảy/ Tôm cá đi buồn bã như người”. Chiều kích nhà thơ Y Phương sẽ còn lớn hơn nếu có thêm những ấn tượng được lưu trữ trong ngưng đọng. Đọc thơ Y Phương, nếu đắm đuối “gạo chảy ngược lên núi/ muối chảy ngược lên núi” thì phát hiện trái tim Y Phương cũng chảy ngược lên núi.
Tê Thiếu Nhơn
